Văn hóa cổ truyền dân tộc Cor: Từ những giá trị đặc trưng (Lý Phương)

 Múa cồng chiêng trong lễ hội ăn trâu. Ảnh: T.Hậu

Giữa đại ngàn với lớp lớp núi cao dốc đứng, sông suối chia cắt ở vùng cao Tây Trà, Trà Bồng (Quảng Ngãi) và Trà My (Quảng Nam) chính là nơi mà hơn 34 nghìn đồng bào dân tộc Cor sinh sống. Từ nguồn gốc, cuộc mưu sinh cho đến văn hóa vật chất, tín ngưỡng, tập tục và mạch sống tinh thần của người Cor đã được ông Cao Văn Chư - Phó Giám đốc Sở VH-TT&DL, tìm hiểu, nghiên cứu một cách đầy đủ, trọn vẹn và chân thực nhất.

Đối với mỗi một dân tộc, câu hỏi về cội nguồn đều được đặt ra. Riêng đối với dân tộc Cor, trong lịch sử tồn tại và phát triển mang nhiều tên gọi khác nhau như: Cùa, Khùa, Của, Bồng Miêu… . Rất nhiều nhà nghiên cứu  đi tìm lời giải về gốc tích dân tộc Cor, nhưng đều thống nhất sự mặc định rằng người Cor từ thời thượng cổ vẫn cư trú ở địa bàn mà ngày nay đồng bào vẫn đang cư trú, không có sự dịch chuyển nào.      

Nói về chuyện con chim chèo bẻo, nhiều người không lạ gì loài chim này, bình thường như các loài chim khác. Nhưng trong tâm thức của người Cor, chim chèo bẻo tức chim plít là loài chim huyền thoại. Theo tâm niệm của người Cor, sáng tinh mơ, khi chim plít đậu trên ngọn cây gần làng, hót líu lo, đây chính là điềm lành. Trời nóng như lửa đốt, nương rẫy cháy khát sẽ có mưa rào. Lúa đang kỳ chín, bị châu chấu, cào cào cắn phá, sẽ có chim plít  chao lượn bắt mồi, bảo vệ cây lúa... Người Cor săn bắt nhiều loài chim, nhưng tuyệt nhiên không đụng đến chim plít. Cũng chính vì điều này, ngày nay trong lễ hội ăn trâu, người Cor đã tạo tác hình tượng chim plít trên cây nêu.  

Nói đến người Cor không thể không nhắc đến cây quế, loại cây trồng trở thành loại cây hàng hóa đặc trưng của đồng bào dân tộc thiểu số nơi đây từ rất lâu đời. Ngày nay, cây quế được coi là cây góp phần xóa đói, giảm nghèo của đồng bào Cor.

Y phục, trang sức, cồng chiêng... của người Cor đều mang nét đặc trưng riêng có. Dân tộc Cor không có nghề dệt vải hay thổ cẩm, họ mua vải vóc và cải tiến, thay đổi để trở thành trang phục truyền thống của dân tộc mình. Trong lễ hội, nam giới thường dùng khố lễ hay áo dài lễ. Khố lễ là một tấm thổ cẩm hình chữ nhật, thường có nền đen, các dải hoa văn ngang dọc trên mặt vải, tua trang trí ở dọc biên và cuối khổ.

Phụ nữ người Cor uyển chuyển theo giai điệu múa cà đáo.

Trang phục lễ hội của người phụ nữ khá rực rỡ, áo váy mới, trên đầu dùng dải vải có thắt tua đỏ như cái mào gà thả ra trước trán và dùng lược cài hình bán nguyệt có thắt dải màu thả ra phía sau ót phủ xuống lưng, đeo các vòng ở cổ và chuỗi cườm ở vai, trên đầu tóc... “Y phục của người Cor rất riêng, đặc biệt là y phục nữ. Đối với trang sức cườm, trong khi nhiều dân tộc ở Trường Sơn Tây Nguyên chỉ dùng màu đỏ, vàng, còn người Cor có cả màu trắng, xanh. Cườm cổ, trên đầu tóc... kết rất công phu.  Về những nét riêng này chưa thể lý giải cụ thể, nhưng có thể là đặc tính thể hiện sự hiền hòa của một dân tộc”, ông Chư giải thích.

Trong văn hóa của người Cor, lễ hội là một nhân tố nổi trội nhất, tiêu biểu như lễ cầu mưa, lễ ăn cơm mới, lễ hội ăn trâu... trong văn hóa Cor hàm chứa một tổng thể diễn xướng và nghi lễ mang đậm dấu ấn nguyên thủy với tư duy hồn nhiên, từ cách bài trí đến cách thức cúng, thực hiện nghi lễ và vui chơi. “Lễ hội dân tộc là sự hội tụ cao độ của tinh hoa văn hóa Cor, những gì hay nhất, đẹp nhất hầu như tập trung lại để từ đây, thông qua sự tham gia của các thành viên, lan tỏa trở lại cộng đồng”, ông Chư nhìn nhận

Trong số các lễ hội đặc sắc, lễ ăn trâu - lễ hội lớn của người Cor, được tổ chức vào khoảng cuối năm đến đầu năm sau, khi việc thu hoạch đã xong xuôi để mừng cho mùa màng bội thu, tai qua nạn khỏi và cầu mong thần linh phù hộ cho cuộc sống được yên bình, sung túc. Để tổ chức lễ ăn trâu, người Cor chuẩn bị rất công phu, đặc biệt là không thể thiếu cây nêu. Cây nêu của người Cor hết sức đặc biệt, không chỉ ở hình tượng chim plít mà còn chạm khắc nhiều hình ảnh hết sức công phu, tỉ mỉ, thể hiện sự giao hòa giữa con người và vũ trụ. Người Cor dựng nêu với ý nghĩ mời ông bà, thần linh về dự lễ cùng cháu con, dân làng.  

Quả đúng là văn hóa của người Cor hết sức phong phú và độc đáo. Còn rất nhiều yếu tố văn hóa mang tính đặc trưng riêng có của người Cor từ trong cuộc sống mưu sinh hằng ngày cho đến những tập tục, tín ngưỡng... Phải mất rất nhiều thời gian, nhà nghiên cứu văn hóa Cao Văn Chư mới có thể tìm hiểu tường tận, tổng thể giá trị văn hóa đặc trưng của người Cor. Từ sự dày công nghiên cứu, ông đã viết nhiều cuốn sách về văn hóa dân tộc Cor. Duy chỉ có điều ông cảm thấy tiếc nuối, trăn trở là một số giá trị văn hóa đặc trưng của người Cor đang trên đà mai một. “Vấn đề cấp bách hiện nay là phải bảo tồn các giá trị văn hóa của người Cor, ngay như trang phục, mái nhà truyền thống của người Cor cũng mất dần. Bên cạnh những giải pháp của cơ quan chức năng, căn cốt của vấn đề là tự thân mỗi dân tộc phải tự hào về nét đẹp văn hóa của dân tộc mình để biết cách gìn giữ”, ông Chư bộc bạch.

Lý Phương (sưu tầm)