Nhà của người Ơ Đu
Tộc người Ơđu (Phrom Ơ đu) ở Tương Dương (Nghệ An) là một trong số 5 tộc người có dân số ít nhất
Việt Nam hiện nay. Người Ơ đu từng có lịch
sử đáng tự hào, tộc người này có dân số khá đông, họ từng có cát cứ địa lý
riêng, không sống xen lẫn bất cứ tộc người nào. Qua biến thiên của lịch sử tộc
người này chỉ còn trên danh nghĩa, thực tế họ đang dần biến mất.
Từ những giả thuyết về lịch sử.
Nghiên cứu về lịch sử hình thành và tồn tại
của Tiểu quốc Bồn Man của người Tai Phuan
xưa (khoảng từ thế kỷ 14-18) thì có thể đoán định rằng tộc người Ơđu xưa
thuộc Tiểu quốc Bồn Man (bao gồm Xiêng Khoảng,Hủa Phăn [Lào] và các huyện miền
núi phía Tây Nghệ An ngày nay). Tộc người Ơ đu xưa có một xã hội khá phát triển.
Họ sống độc lập, có "nhà nước", có nô lệ và nhiều bầy voi, có vua cai
trị (Thủ phủ của họ ở đâu thì chưa có nghiên cứu nào xác định, chỉ đoán định là
ở xã Kim Đa). Họ sống bằng nghề làm ruộng, phát nương làm rẫy, đào đãi vàng,
chài lưới, và buôn bán trên sông, những địa danh như Xiêng Tắm, Xiêng Lăm, Tạ
Xiêng... luôn tấp nập thuyền bè xuôi ngược.
Năm 1478, Lư Cầm Công thủ lĩnh của Bồn Man cấu kết với Lão Qua (Lan
Xang) làm loạn, quấy nhiều vùng đất Tây Nghệ An [ngày nay], vua Lê Thánh Tông cử 2 tướng là Lê Thọ Vực và Trịnh
Công Lệ đem quân sang dẹp. Cầm Công bị giết chết, Lê Thánh Tông sáp nhập Bồn
Man vào Đại Việt và đặt tên là xứ Trấn Ninh, rồi cử Lư Cầm Đông (họ hàng với Cầm
Công) quản lý. Gặp phải thời loạn lạc, tộc người Ơ đu bị tan tác. Về sau, những
người đứng đầu của các nhóm Ơ đu lại tụ họp nhau tại núi Pú Pầu thuộc lưu vực 2
con suối Huồi Puông, Huồi Xan, xã Kim Đa (Tương Dương, Nghệ An).
Sau khi Bồn Man thuộc về Đại Việt, những
cuộc thiên di tìm đất sinh sống của người Thái, Mông, Khơ mú từ Tây Bắc, Lào
tràn sang. Những cuộc nội chiến để tranh giành đất sinh sống bắt đầu từ đây.
Dân số ít, thế lực yếu người Ơđu lại bị dồn vào nơi đầu suối, ngọn khe. Để
tránh nguy cơ bị diệt vong, một bộ phận người Ơ đu phải bỏ tiếng nói, tên gọi, phong
tục, tập quán của mình, sống đan xen, lệ thuộc vào người Thái, Khơ mú. Những
truyền thuyết của người Thái, Khơ mú đều khẳng định vùng đất thượng nguồn Nậm
Nơn, Nậm Mộ xưa đều là đất do người Ơ đu
khai phá, những cái tên hang động, tên suối, ngọn núi còn mang đậm thanh âm của
tiếng Ơ đu. Mất đất, người Ơ đu phải làm thuê, cuốc mướn cho chúa mường, chúa bản
của người Thái. Họ bị áp bức, chèn ép về tinh thần và cướp đoạt về địa vị kinh
tế, phải chịu cuộc sống khổ cực, cái tên Tày Hạt (theo tiếng Thái là người rách
rưới hay đói rách) cũng xuất hiện từ đó.
Theo kết quả khảo sát mới đây nhất của Ban
Dân tộc Nghệ An thì ở bản Khạp, huyện Mường
Khun (Muang Khoun), tỉnh Xiêng Khoảng (Xieng Khouang, Lào) tộc người Ơ đu đang
sinh sống tập trung đông nhất, dân số khoảng 48 hộ, 242 người. Ngày 23/9/2013
đoàn đại biểu Ơ đu của bản Khạp, huyện Mường Khun (Lào) do ông Khăm Phổng-Phó
Chủ tịch thường trực Mặt trận Lào xây dựng đất nước tỉnh Xiêng Khoảng làm trưởng
đoàn sang thăm huyện Tương Dương. Tôi đã trò chuyện với anh Khăm Đí - Bí thư,
Trưởng bản Khạp và thày mo Khăm Mằn (chầu chăm hịt khong ơ đu), được biết dân số
Ơ đu trên đất Lào cũng không nhiều, chỉ độ vài trăm người, sinh sống rải rác ở
một số bản của Mường Khun đầu nguồn sông Nậm Mộ (Việt Nam), hầu hết người Ơ đu ở
đây đều có nguồn gốc từ xã Kim Đa, huyện Tương Dương (Việt Nam), còn sang Lào
vào thời gian nào thì không còn nhớ nữa.
Đến văn hóa, phong tục tập quán và tín ngưỡng
đang biến mất
Lịch sử đã khẳng định, người Ơ đu đã từng
có ngôn ngữ riêng. Ngôn ngữ Phrom Ơ đu thuộc
nhóm ngôn ngữ Môn - Khơ me (ngữ hệ Nam Á). Về chữ viết thì cho đến nay
chưa hề có ai khẳng định họ đã từng có chữ viết riêng hay không. Các thế hệ
Phrom Ơ đu còn lại bây giờ đã quên hết tiếng nói, họ không còn nhớ cả phong tục
tập quán. Một số rất ít ỏi (5 người, tuổi đã trên 80) còn nói được khoảng dưới
100 từ, và ngay cả những từ, ngữ họ còn nhớ được cũng đã có sự pha trộn của
ngôn ngữ Thái, Khơ mú. Trong những năm qua, huyện Tương Dương đã có rất nhiều nỗ
lực trong việc khôi phục tiếng nói của người Ơ đu, mỗi năm mở 2 lớp dạy học bằng
hình thức truyền miệng. Tuy nhiên, việc bảo tồn ngôn ngữ của họ gặp không ít
khó khăn bởi ngay chính bản thân tộc người Ơ đu ở đây chưa có ý thức bảo tồn
nòi giống, họ không còn thói quen dùng tiếng của mình để giao tiếp trong sinh
hoạt.
Người Ơ đu tính thời gian trong năm bắt đầu
từ ngày có tiếng sấm (chăm phtrong) đầu tiên. Đây là tập tục cổ xưa của các dân
tộc thiểu số quen sống bằng nghề trồng trọt. Đối với tộc người Ơ đu, lễ mừng tiếng
sấm năm mới là lễ hội lớn nhất trong năm, bà con tổ chức rất long trọng, giết
trâu, mổ lợn ăn uống linh đình. Nghi lễ đầu tiên trong ngày chămphtrong là
phong sắc, phong tước cho các chức sắc
trong bản như trưởng họ, già làng, các chức sắc trong giới thày mo và đổi tên
cho những người đàn ông đã trưởng thành (có con cháu đầy đàn). Những nhà có người
chết trong năm thì mời thày mo (doang xơ rơi) về nhà làm lễ tiến linh hồn người
chết về với tiên tổ, đồng thời tiến hành làm nghi lễ bỏ tang cho người góa bụa,
sau lễ mừng tiếng sấm họ có thể đi bước nữa. Những đứa trẻ sinh trong năm, đến
ngày chăm phtrong được các thày mo đến nhà làm lễ nhập họ và chính thức đặt
tên. Cũng trong lễ chămphtrong, thày mo tổ chức làm lễ cưới vợ, cưới chồng cho
những người đàn ông, đàn bà đã chết. Vì theo quan niệm của người Ơ đu, người chết
rồi nhưng vì thương nhớ người còn sống cho nên vẫn lẩn quất bên cạnh họ, những
khi đó người chồng, hay người vợ còn sống thường bị đau ốm triền miên.
Lễ đón mừng tiếng sấm năm mới thường kéo
dài cho đến khi xong xuôi mọi công việc quan trọng trong bản thì lễ hội mới kết
thúc, nói chung thì từ 3 đến 7 ngày. Khoảng những năm 50 (thế kỷ XX) về trước đồng
bào Ơ đu khắp nơi thường tụ họp về Xốp Pột (Kim Đa) để vui hội chămphtrong, vì
theo họ nghĩ vua của người Ơ đu đã từng đóng đô ở đó. Họ giết trâu, mổ bò, lợn,
uống rượu cần, ca hát, nhảy múa, chơi các trò chơi như đánh khăng, chọi gụ, chọi
gà, đi kà kheo... rất từng bừng. Ngoài lễ đón sấm đầu năm (chăm phtrong), người
Ơ đu còn tổ chức lễ rước hồn lúa và ăn cơm mới.[Về sau này còn có cả ăn tết
Nguyên đán theo người Kinh]
Người Ơ Ðu không có nhạc cụ riêng biệt mà
họ sử dụng thành thạo các loại nhạc cụ của người Khơ Mú, Thái như: sáo, khèn,
chiêng, trống; thuộc các làn điệu dân ca Khơ Mú, Thái (xuối, nhuôn, lăm, tơm).
[Tuy nhiên, đây là cho đến giai đoạn sau cho đến hiện nay, trước đây không rõ].
Người Ơ đu [hiện nay] quan niệm về thế giới
bên kia gần giống như người Thái, ngoài các then như Then Luông, Then Vi, Then
Bắc còn có thêm Then Na cai quản ruộng nương. Họ cho rằng những người bị hổ ăn
thịt, hay chết hoặc mất tích trong rừng không phải do ma rừng bắt mà Then Na bắt
đi làm lính hầu trông coi ruộng nương. Theo người Ơ đu thì linh hồn của con người
trú ngụ ở 2 nơi, một là nơi chỏm tóc, hai là ở nơi thân xác. Vì vậy, người ta
tuyệt đối không được xoa đầu đứa trẻ vì làm như vậy hồn sẽ sợ và đi mất, khi đó
đứa trẻ sẽ ốm đau. Họtin rằng khi người chết, hồn biến thành ma. Hồn nơi thân
thể thì ngụ ở bãi tha ma, còn hồn nơi chỏm tóc thì ở lại làm ma nhà. Ma nhà chỉ
ở với con cháu một đời theo thứ tự từ con trai cả đến con trai thứ. Khi các con
trai đã chết hết, người ta làm lễ tiễn ma nhà về với tổ tiên. Nơi thờ ma nhà tại
góc hồi của gian thứ hai. Bàn thờ đơn giản, treo cao sát mái nhà, ở đó có 1 cái
bát dựng trầu, cau và treo lá bùa.Người Ơ đu quan niệm rằng khi trong nhà có việc
chẳng lành như có người ốm đau, bệnh tật
kéo dài chữa trị không khỏi, hỏa hoạn hay có người chết, vật nuôi chết hay thất
lạc,...là do ma nhà hay hồn ở chỏm tóc phật ý mà làm hại. Người ta mời thày mo
đến cúng ma nhà, cúng hồn chỏm tóc với nhiều lễ lạt trâu, lợn, gà, quần áo, gạo,
bạc nén, rượu cần... để hòi xem ma nhà hay linh hồn phật ý về vấn đề gì, sau đó
tiếp tục bày lễ xám hối và cầu xin ma nhà hay linh hồn tha thứ và đừng làm hại gia
đình.
Người Ơ Ðu sinh sống chủ yếu bằng nương rẫy
và một phần ruộng nước. Mỗi năm họ chỉ làm một vụ: phát, đốt, gieo hạt từ các
tháng 4-5 âm lịch, thu hoạch vào các tháng 9-10. Công cụ làm rẫy gồm rìu (xoải),
dao (pa đa), lưỡi hái (hep),... Ngoài lúa là giống cây trồng chính, còn trồng sắn,
bầu, bí, ngô, ý dĩ, đỗ; nghề hái lượm và săn bắn vẫn có vị trí quan trọng trong
đời sống. Chăn nuôi trâu bò, lợn gà, dê khá phát triển. Trâu, bò dùng làm sức
kéo, kéo cày, lợn gà sử dụng trong các dịp cưới, nghi lễ tín ngưỡng, cúng ma...
Ðan lát đồ gia dụng bằng giang, mây, một phần tiêu dùng, phần để trao đổi. Thời
xa xưa người Ơ đu có nghề dệt vải, thêu thùa, may vá khá phát triển. Hiện nay,
sau bao cuộc thiên di nhưng tư liệu sản xuất, cũng như đồ dùng trong sinh hoạt
hàng ngày, trang phục cổ truyền của nhóm Ơ đu ở Tương Dươg không còn nữa. Người
Ơ đu ở Tương Dương bây giờ ăn mặc theo kiểu người Thái, người Kinh. Còn nhóm Ơ
đu ở bản Khạp, Muang Khoun (Lào) vẫn giữ được nghề dệt vải và tự may lấy trang
phục.
Nếp nương vẫn là loại lương thực chính của
người Ơđu, mỗi vụ, mỗi gia đình thường trồng vài ha lúa nương, ngoài ra họ còn
trồng ngô, sắn. Người Ơđu thích ăn xôi đồ (nếp trộn với một ít sắn, hay ngô hoặc
đậu), khi mất mùa, đói kém người Ơđu vào rừng kiếm củ nâu, củ mài thay cơm.
Phương tiện vận chuyển duy nhất của người Ơ đu là chiếc gùi (ga đế), có dây đeo
bên trán. Chiếc gùi được đan bằng giang rất chắc chắn và được trang trí hoa văn
rất đẹp.
Người Ơ đu ở nhà sàn. Kiến trú nhà ở của
người Ơ đu thường có 4 mái, lớp bằng nứa hoặc tranh, đầu nhà quay vào núi, cột
chôn, một ngôi nhà thường có 4-8 cột, tương ứng với nhà 1 hay 3 gian. Khi dựng,
bao giờ người Ơ đu cũng dựng cột chính (cột góc ma nhà ở) trước, sau đó mới đến
các cột khác theo thứ tự từ trái sang phải từ trên xuống dưới.
Thời hưng thịnh, người Ơđu sống độc lập,
không xen kẽ với bất kỳ dân tộc nào. Họ chỉ giao du với người Thái, Khơ mú, hay
người Kinh khi có nhu cầu buôn bán, trao đổi hàng hóa. Sau bao biến động của lịch
sử, ngày nay do số lượng dân số ít, sống xen kẽ với người Khơ Mú và Thái cho
nên các mặt quan hệ xã hội - văn hóa của họ chịu nhiều ảnh hưởng hai dân tộc
này. Người Ơđu lấy họ theo họ Thái, Lào (Lo, Lương, Vi...). Tổ chức dòng họ rất
mờ nhạt. Trưởng họ là người có uy tín, được kính trọng và có vai trò lớn trong
dòng họ. Gia đình người Ơ Ðu là gia đình nhỏ phụ quyền. Ðàn ông quyết định tất
thẩy các công việc trong nhà. Phụ nữ không được hưởng thừa tự. Họ phổ biến tục ở
rể. Lễ vật trong dịp cưới không thể thiếu là thịt sóc, thịt chuột sấy khô và cá
ướp muối. Đám cưới người Ơ đu thường kéo dài 3 ngày, nhà gai, nhà trai và ngày
thứ 3 là 2 vợ chồng mới cưới tổ chức tạ lễ tại nhà ông mối (). Có một điều đặc
biệt là, con gái Ơ đu không được phép lấy con trai trong tộc Ơ đu vì họ cho rằng
người cùng tộc Ơ đu đều là cùng dòng tộc (họ Lo).
Thầy mo làm lễ cho vợ
chống mới cưới
Người phụ nữ khi sinh đẻ phải nằm ơ cữ tại
góc bếp. Nhau của đứa trẻ được bỏ vào trong ống bương đem chôn ngay dưới gầm
sàn. Người phụ nữ phải chịu kiêng khem hết 30 ngày, kiêng chất tanh, hôi, phải
kiêng thịt ba ba, cá không vảy, ăn thịt gà thì phải lột da đi, người phụ nữ
trong thời gian ở cữ chủ yếu ăn đồ nướng, canh rau rừng lam bằng ống nứa. Tuổi
đứa con được tính từ ngày có tiếng sấm trong năm. Khi đó đứa bé được coi là đầy
năm và được bố mẹ mời thày mo đến làm lễ
gia nhập dòng họ và đặt tên.
Thanh
Luyện (sưu tầm)
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét