Tục lấy nước đầu năm của dân tộc Khơ Mú (Lý Hải Ninh)

Tục lấy nước đầu năm mới của người Khơ Mú là một tập tục rất độc đáo mà cũng chứa đựng trong đó rất nhiều ý nghĩa nhân văn cao cả.

Đồng bào Khơ Mú ở xã Nghĩa Sơn, huyện Văn Chấn ăn Tết cổ truyền “Mạz chiêng” với rất nhiều phong tục, tập quán riêng biệt và mang nhiều giá trị văn hóa, nhân văn sâu sắc, trong đó độc đáo nhất chính là tục lấy nước đầu năm mới.

Nếu người Dao quan niệm lấy nước vào ngày Tết thì năm đó trời sẽ hạn hán, mất mùa thì với người Khơ Mú, tục lấy nước vào buổi sáng đầu năm mới là một tập quán quan trọng, thể hiện cách ứng xử của người dân với môi trường thiên nhiên và các quan niệm về vai trò của nước trong cuộc sống. Với họ lấy nước vào buổi sáng mồng một sẽ đem lại sự may mắn cho mọi người trong gia đình, bởi vậy sáng sớm ngày mồng Một tết, gia đình nào cũng phải dậy thật sớm (thường từ 4 giờ 30 phút đến trước khi trời sáng hẳn) để đi lấy nước mới đầu năm về. Trong gia đình thường chọn ra một người có sức khỏe (thường là thanh niên chưa có vợ, có chồng), nếu không thì chính bà chủ gia đình sẽ là người đi lấy nước đầu năm. Có lẽ, cũng do theo quan niệm của người Khơ Mú, người phụ nữ trong gia đình là người giữ vai trò quan trọng hơn cả, người hết mực thương yêu, chăm sóc cho gia đình, luôn cầu mong những điều tốt đẹp cho gia đình, hơn nữa người phụ nữ lại là người lo liệu và phụ trách việc bếp núc, cày cấy và gieo trồng, do vậy nước gắn chặt với công việc hàng ngày của người phụ nữ. Vì thế, người phụ nữ là người đi lấy nước mới trong ngày đầu năm cho toàn thể gia đình.

Người Khơ mú thường dùng dụng cụ lấy nước là ống nứa to, đẹp và mới. Nước được chọn để lấy nước đầu năm phải là khe nước đầu nguồn, chảy từ trên cao xuống. Vì vậy để có nguồn nước trong lành, sạch sẽ, từ ngày 25, 26 tết, già làng trưởng bản đã huy động người dân làm vệ sinh  từ đầu nguồn, thay máng nước mới.  Thông thường, đồng bào vào rất sâu, tới tận đầu nguồn để lấy được những giọt nước tinh khiết nhất trong ngày đầu năm mới. Người phụ nữ sẽ bè (gánh) nước mới về, sau đó rót nước mới cho các thành viên trong gia đình mỗi người uống một ngụm để lấy may và cầu mong một năm mới luôn được khoẻ mạnh. Theo quan niệm của đồng bào nước mới sẽ thanh lọc cơ thể con người và lấy đi hết mọi bệnh tật của năm cũ, giúp mọi người trong gia đình luôn được khoẻ mạnh. Họ tin rằng, sử dụng nước đầu tiên của khe nước trong năm mới sẽ tốt lành.

Nếu gia đình nào không đi lấy nước mới trong ngày đầu năm, người ta cho rằng cả năm đó gia đình ấy sẽ không gặp may mắn, năm mới làm ăn không tốt đẹp như năm cũ, mùa màng sẽ không tốt tươi bội thu, các thành viên trong gia đình sẽ không được khoẻ mạnh. Họ cũng cho rằng nếu như năm nào đi lấy nước mới, nguồn nước đục hoặc nước ít thì như điều báo hiệu cho một năm mới không suôn sẻ, không tốt... mọi người lấy nước về cầu xin thần thánh phù hộ và ban cho một năm mới gặp nhiều may mắn, hạnh phúc cho gia đình. Sau khi lấy được nước, người đi lấy nước sẽ thò tay xuống suối để mò một hòn đá (khi mò đá không được nhìn mà phải quay mặt đi chỗ khác) nếu mò được hòn đá mầu trắng thì đó là tín hiệu tốt lành cho một năm làm ăn may mắn phát đạt.

Tục lấy nước đầu năm mới của người Khơ Mú là một tập tục rất độc đáo mà cũng chứa đựng trong đó rất nhiều ý nghĩa nhân văn cao cả. Từ tập tục này đồng bào đã giáo dục cho con cháu phải biết  bảo vệ và giữ gìn nguồn nước trong sạch , đồng thời cũng phải có ý thức bảo vệ rừng, bảo vệ môi trường thiên nhiên để phục vụ cho đời sống, cho sản xuất nông nghiệp. Chính vì vậy mà phong tục này đã được giữ gìn và lưu truyền qua rất nhiều thế hệ người Khơ Mú.

 Lý Hải Ninh (sưu tầm)