Trang sức người M'nông (Hoàng Hải Ninh)

Người M’nông gồm nhiều nhóm cư trú trên địa bàn Nam Tây Nguyên, có trang phục, trang sức truyền thống khá phong phú về kiểu loại và chất liệu.

Đối với đàn ông, trang phục truyền thống là khố và áo choàng quấn. Khố có ba loại: khố trắng, khố đen và khố hoa. Riêng khố trắng cũng có 2 loại: khố dệt bằng sợi vỏ cây, gọi là troi djăr và khố dệt bằng chỉ trắng, gọi là troi bok; chiếc khố này chỉ dài từ một đến hai vòng lưng, là trang phục của người nghèo. Khố đen dệt bằng chỉ màu đen, có dệt hoa văn ở hai đầu khố, cuối đầu khố se thành chùm sợi; chiếc khố này dài từ 3 đến 5 vòng lưng, là trang phục của người bình thường.

 Trang phục lễ hội của người M’nông

Khố hoa dệt bằng chỉ đen, hai đầu có dệt hoa văn, phía cuối hai đầu khố có kết hoa bạc hoặc đồng, hay hạt cườm màu ngũ sắc; chiếc khố này gọi là troi nhong, dài từ 5 đến 7 vòng lưng là trang phục của người giàu sang.

Ở các đuôi khố còn treo nhiều chiếc lục lạc nhỏ gọi là rlêm và vài chiếc lục lạc to gọi là ryu. Người M’nông Gar có loại khố nghi lễ quý hiếm, được trang trí bằng hạt ý dĩ, được mặc trong những nghi lễ quan trọng và loại khố ngắn, có chiều ngang rất hẹp gọi là suu ntêeng, được treo trên cột lễ hiến sinh, dệt bằng sợi bông, hoa văn dệt bằng các sợi bổ sung, sợi ngang se săn và chạy suốt chiều rộng của khổ vải.

Chiếc áo choàng quấn gọi là áo r’hăp, được làm bằng vải. Áo r’hăp chỉ cần xếp vải thành vài ba lớp theo chiều dài, sau đó choàng từ sau lưng qua lồng ngực, đưa lên hai vai hai mối vải rồi nhét sau lưng. Người ta choàng tấm áo này khi đi dự lễ hội hoặc lúc đi họp để bàn bạc hoặc đấu tranh vụ việc gì.

Khi đi đánh nhau cũng cần r’hăp, vì nơi lồng ngực có nhiều lớp vải che chắn. Khi địch thủ bắn ná hoặc phóng lao, lồng ngực và quả tim đã được bảo vệ bằng nhiều lớp vải. Nếu mũi tên và lưỡi lao của kẻ thù có trúng ngay lồng ngực cũng không vào đến quả tim được.

Người mặc r’hăp cũng tăng vẻ oai hùng, khiến cho mọi người kính trọng, khiến cho đối thủ khiếp sợ. Trang phục r’hăp chỉ phù hợp với các chủ làng hoặc các già làng, tộc trưởng, còn những cụ già bình thường và những thanh niên trẻ tuổi mặc trang phục r’hăp không phù hợp, trừ những thanh niên tiến bộ, ăn nói lưu loát, có uy tín với bon làng, được bon làng tôn vinh, thay mặt bon làng đứng ra đấu tranh và giải quyết vụ việc gì, lúc đó người thanh niên đó mới được mặc trang phục r’hăp.

Đối với phụ nữ, ngày xưa, phụ nữ M’nông để ngực trần, nửa phần dưới mặc váy. Có hai loại váy: váy dệt bằng sợi vỏ cây gọi là nah djăr, váy dệt bằng chỉ bông vải gọi là nah rnỗ. Tấm váy dệt có thêu hoa văn gọi là nah nrang. Phụ nữ mặc váy từ rốn xuống đến phía dưới đầu gối vừa giáp vòng chân chứ không che lấp vòng chân. Người nào không đeo vòng chân thì mặc váy xuống đến gót chân. Để giữ váy cho chặt, nơi lưng váy có buộc dây lưng, dây lưng của phụ nữ thắt bằng dây lạc hoặc dây đồng, có treo những lục lạc nhỏ quanh háng xen kẽ với những bông hoa bằng bạc.

Về trang sức, món trang sức không thể thiếu của đàn ông là dây buộc trên núm tóc. Người ta dùng chỉ len đỏ dài độ một gang tay xếp làm đôi, kết nhiều núm chỉ đỏ, chỉ trắng thành một xâu gọi là nka sut. Trên đầu quấn tấm vải đen gọi là rbay. Phía dưới rbay còn cài thêm hạt cườm màu kết trên miếng vải dệt hoa, gọi là ntêng. Ngày xưa, một chiếc ntêng trị giá 1 con lợn mẹ nên chỉ những người chủ làng và các già làng, các tộc trưởng mới cần quấn ntêng cho oai. Người ta bới tóc cài hoa khi nào có lễ hội hoặc khi dự họp bàn. Những ngày bình thường và lúc đi lao động người ta chỉ quấn tóc bằng cái lược sừng trâu có mạ chỉ hoặc mạ bạc.

Nữ trang đeo tai của phụ nữ gồm có: bông đeo tai bằng gỗ (mlo tôr si), bông đeo tai bằng ống tre nứa cắt ngắn (mlo tôr nkar), bông đeo tai bằng ngà voi (mlo tôr la), bông đeo tai làm bằng bạc hoặc bằng chì (nrăk păch pêl), hoa tai thắt bằng đồng hoặc vàng (păch pêl). Vòng đeo tai khá rộng, phía dưới treo một đôi hoa bằng đồng hoặc bằng vàng bạc và dưới cùng treo vài chiếc lục lạc nhỏ, khi ngẩng đầu lên, những xâu lục lạc sà xuống chạm đến ngực. Lối phục sức này ta thường gọi là tục “căng tai”.

Đặc biệt nhất là hai ống chân của phụ nữ đeo hai chiếc vòng xoắn quấn bằng dây đồng từ mắt cá lên đến đầu gối, phía trên có đeo thêm mỗi bên một chiếc vòng. Khi đi chiếc vòng chạm vào nhau kêu thành tiếng nhạc leng keng. Tay phụ nữ không đeo vòng dài, chỉ đeo những vòng chiếc từ một cái cho đến nhiều chiếc tuỳ ý thích của từng người. Chiếc vòng tay của phụ nữ lấy ra dễ dàng, muốn đeo hoặc tháo lúc nào cũng được. Ngón tay của phụ nữ chỉ đeo đôi ba chiếc nhẫn bằng bạc, bằng đồng hoặc bằng sừng trâu, ngà voi.

Hoàng Hải Ninh (sưu tầm)