Bếp trong đời sống người Triêng (Lan Phiếu)

Bếp của gia đình anh Blút Vớt người Triêng thôn Đắk Ốc, xã La Dêê, huyện Nam Giang, tinh Quảng Nam

Người Triêng ở miền núi Quảng Nam luôn xem bếp là một hình ảnh thân thương, nơi sinh sống của các thế hệ trong một gia đình. Và với họ, sự tồn tại hoặc suy vong luôn ảnh hưởng lớn đến đời sống, lao đống sản xuất, tín ngưỡng dân gian...của cộng đồng đều có mối quan hệ mật thiết với bếp của họ.

Nằm về phía Nam của dãy Trường Sơn hùng vĩ, giáp với nước bạn Lào,

trải dài theo trục của sông Thanh và sông Đắk Pring địa hình đã phân chia vùng cư trú của người Triêng(một nóm địa phương thuộc dân tộc Giẻ Triêng) tạo thành một hành lang nối liền với các bản làng của các anh em như: Cơtu và Ve trong vùng. Trên địa bàn tỉnh Quảng Nam, người Triêng sống tập trung ở các xã: La Dêê, Đắk Tôi, La Êê, Đắk Pring, Đắk Pre và một phần của xã TàhBing huyện miền núi cao Nam Giang với số dân khoảng 3.750 người. Tùy theo thế mạnh và phương thức sản xuất của từng làng nhưng qui tụ lại có nguồn nước quanh năm không cạn để uống, sinh hoạt gia đình và canh tác nương rẫy...Hôm nay, đến huyện miền núi Nam Giang các làng như: Đắk Rế, Đắk Ro ở nơi chót vót họ có thế mạnh về săn bắt và phát núi làm lúa rẫy, làng Kong Tơ Năng, Đắk Tà Vâng ở thấp có thế mạnh trồng lúa nước, làng Đắk Ôốc có thế mạnh làm rẫy, trồng trọt hoa màu và chăn nuôi, làng Đắk Zric trồng trọt và chăn nuôi...

Đến nay, người ta biết đến ở người Triêng có nền văn hóa đặc sắc là bộ phận không nhỏ góp phần hình thành nên bức tranh tổng thể của văn hóa các dân tộc thiểu số trên dải Trường Sơn  - Tây Nguyên. Xuất phát từ đời sống lao động sản xuất, sinh hoạt, tín ngưỡng... mà người Triêng sở hữu những nét văn hóa độc đáo riêng. Chẳng hạn, cái bếp thiêng, và những quan niệm của họ về thần lửa.

 Xưa, người Triêng sống trên những dãy núi cao bằng nghề săn bắn, hái lượm và chặt, đốt rừng làm nương rẫy, đêm đêm đốt lên những đống lửa rất to để sưởi ấm và chống lại sự tấn công của thú rừng. Trải qua bao đời nay, hình ảnh ngọn lửa trở nên quen thuộc, gần gũi và đi vào tâm thức của cộng đồng người Triêng. Theo quan niệm cổ truyền, người Triêng luôn tin tưởng vào thần lữa. Trong làng, bất cứ nhà nào cũng phải có bếp lửa đặt ở giữa nhà chính để nấu ăn hàng ngày, phục vụ cho việc nấu cơm để cúng trong các lễ hội truyền thống như: lễ hội đâm trâu, mừng lúa mới, lễ hội Choóc đăil…và ngọn lửa cũng được đốt lên rực hồng để sinh hoạt, nhảy múa trong các dịp lễ hội. Hình ảnh của bếp là hiện thân của một vị thần may mắn phù hộ trong gia đình cần phải được tôn thờ. Bếp thiêng luôn đem lại sự bình yên cho dân làng, mang đến sự hòa thuận, cuộc sống ấm no hạnh phúc, tạo ra của cải vật chất dồi dào cho mỗi gia đình…

Đối với người Triêng, bếp luôn được chủ nhà bảo vệ hết sức cẩn thận và nghiêm ngặt, trẻ em, người lạ mặt tuyệt đối không được đến gần. Đặc biệt, không được sờ mó, lấy đũa hoặc cây củi gõ vào bếp, theo quan niệm vì làm như vậy là xúc phạm đến thần lửa sẽ có điều xấu đến với gia đình. Theo truyền thống, xưa các gia đình người Triêng sống cùng trong một ngôi nhà gồm nhiều bếp và mỗi gia đình nhỏ có một bếp riêng để nấu ăn. Vì vây, khi đặt bếp cho mọi thành viên trong nhà là việc làm hết sức hệ trọng và mang đầy ý nghĩa tâm linh. Trong gia đình, thường chủ nhà có tuổi mới đặt bếp. Sau khi thực hiện các nghi lễ liên quan, chủ nhà tổ chức giết heo, gà để cúng thần lữa trước khi các thành viên vào nhà ở và sinh hoạt nấu nướng. Nếu trong nhà có bao nhiêu thành viên(cặp vợ chồng) thì có bấy nhiêu bếp được đặt và lễ đặt bếp phải diễn ra trong một ngày. Bếp của người Triêng được kê 3 hòn đá lấy từ ba hòn đá ở trên rừng, nơi đầu nguồn có máng nước dân làng dùng để uống hằng ngày. Kể từ giờ phút ấy, mỗi gia đình nhỏ là người đại diện cho bếp riêng của mình và chịu trách nhiệm tổ chức các nghi lễ cúng liên quan theo phong tục của làng. Trong căn nhà dài, ngọn lửa trong bếp chính(bếp của tiểu gia đình người cao tuổi nhất) không bao giờ tắt. Đêm, sau bữa cơm tối, cả nhà ngồi quây quần bên bếp lửa chính. Ngọn lửa ấy không chỉ có giá trị sưởi ấm con người ta mà còn là vị thần chứng giám những điều giáo huấn mang tính dòng tộc, cộng đồng. Việc làm này đến nay đã ăn sâu vào tiềm thức mà còn nét văn hóa cổ truyền của người Triêng vùng núi Quảng Nam.

   Khi người Triêng chuyển cư hoặc dời làng đến nơi ở mới, việc di chuyển chỗ ở của người Triêng không tổ chức riêng lẻ từng hộ mà bắt buộc phải tập trung cả làng theo phán quyết của Hội đồng già làng và theo truyền thống, bao giờ họ cũng mang những hòn đá làm bếp trước đó để làm bếp cho nơi ở mới. Bếp lửa gắn liền với đời sống của người Triêng từ bao đời nay. Ngày nay mặc dù kinh tế phát triển và để phù hợp với môi trường sống mới nhiều cặp vợ chồng người Triêng sau khi cưới xong đã xin phép cha mẹ hai hai bên gia đình ra ở riêng và làm nhà riêng để ở nhưng nhìn chung những tập tục liên quan đến bếp luôn được người Triêng vùng núi Quảng Nam gìn giữ và bảo tồn.

 Lan Phiếu (sưu tầm)