Đón tết độc đáo của người Thái Tây Bắc (Văn Hóa Tây Bắc)

Người Thái cư trú ở nhiều nơi trên đất nước ta nhưng tập trung đông nhất là ở các tỉnh Tây Bắc; Sơn La, Lai Châu có khoảng hơn 1 triệu người với các nhóm Thái Đen (Táy Đăm),Thái Trắng (Táy Đón hay Táy Khao), Thái Đỏ. 

Chuyện vui xuân, đón tết của người Thái luôn đi liền với những phong tục, tập quán. Với người Thái, những tục lệ đón Tết đều có một ý nghĩa đặc biệt và mang một nét văn hoá riêng.

Tết của người Thái

Đối với người Thái ở nhiều vùng, thường 25 tháng Chạp là phiên chợ cuối cùng, lớn nhất trong năm, sau đó là nghỉ ngơi chơi Tết. Sáng ngày 27 hoặc 28, ông trưởng bản chủ trì tổng vệ sinh cho cả bản. Tối 29 bắt đầu gói bánh chưng.

Người Thái thường gói hai loại bánh chưng màu đen và màu trắng. Để làm bánh màu đen, họ đốt rơm lên, lấy tro giã lẫn gạo nếp rồi sàng sạch muội tro mà vẫn giữ lại màu đen. Nhiều nơi không cho nhân bánh. Người ta quan niệm hương vị của Tết ở trong bánh chưng chủ yếu thể hiện ở hương vị của lá dong, và đó cũng là cái chủ yếu để dâng lên tổ tiên (ma nhà).

Sáng 30, các nhà luộc bánh chưng và thịt lợn. Tối 30 là bữa cơm tất niên, có sự góp mặt của bà con, bạn bè, rồi cả đêm người ta thức uống rượu, hương không bao giờ tắt. Sau lễ cúng giao thừa bằng thịt, bánh, các đồ thổ cẩm, bạc nén... nhà nào có chiêng hay cồng thì mang ra gõ tại nhà.

Cũng không thể không nhắc tới phong tục gọi hồn của người Thái. Vào tối 28, 29 hoặc 30, gia đình người Thái thịt hai con gà, một con gà để cúng tổ tiên, một con gà dùng để gọi hồn cho mọi người trong nhà.

Để gọi hồn, thầy cúng lấy của mỗi người một chiếc áo, bó lại một đầu với nhau, vắt lên vai, tay thầy cầm một thanh củi đang cháy, rồi mang ra đầu làng gọi hồn hai ba lần, sau đó về chân cầu thang lại gọi một lần nữa. Xong việc, thầy cúng đích thân buộc một sợi chỉ đen vào tay mỗi thành viên gia đình để trừ tà, sợi chỉ đó phải để tự đứt, nếu dứt đứt thì chủ nhân dễ bị ốm.

Sáng mùng Một người Thái dậy sớm, múc nước luộc bánh chưng cho mỗi người uống một ít. Phụ nữ trong nhà hôm mùng Một Tết được đem xôi đã đồ ra quạt ở giữa gian cúng ma nhà. Sau đó người ta dọn ra hai hoặc ba mâm cúng, mâm đặt trên cao là để cúng tổ tiên nhà chồng, còn mâm thấp hơn cúng tổ tiên nhà vợ. Cúng xong, tất cả con trai trong nhà để cho phụ nữ ăn trước, và chỉ như vậy mỗi ngày mùng Một Tết (hàng ngày, phụ nữ ăn cùng hoặc ăn sau đàn ông).

Bữa cơm Tết của người Thái có một món không thể thiếu, đó là cá, với các món nướng, chua, khô... Người Thái kiêng vứt lá dong xuống gậm sàn, kiêng quét nhà vào ngày mùng Một Tết. Tối ngày mùng Một họ đã làm lễ tạ.

Từ chiều mùng Một, thanh niên bắt đầu đi chơi, đến làng nào ăn uống ở làng ấy, có khi đi đến qua cả mùng 10 mới về. Các trò chơi khá náo nhiệt, gồm đánh cầu lông (cầu lông gà), ném còn...

Lễ hội gội đầu chiều 30 tết

Người Thái trắng ở Quỳnh Nhai, Sơn La có hẳn một lễ hội gội đầu vào chiều 30 tết. Tất cả già làng, trưởng bản, từ già đến trẻ hò nhau xuống bến sông để tổ chức lễ gội đầu. Quan niệm của người Thái, lễ gội đầu là lễ quan trọng mở đầu của các lễ hội trong năm. Bước vào năm mới mọi người trong thôn bản đều phải gội đầu để rửa trôi những cái vất vả, bệnh tật, điều không may mắn của năm cũ, tống tiễn tai ương, nhọc nhằn, bệnh tật xuôi theo dòng nước (sông, suối) đi mãi không lặp lại, đồng thời cầu con người có sức khoẻ, năm mới tốt lành, gặp điều hay, làm ăn phát đạt. Sau khi gội đầu xong, tất cả mọi người đều tham gia các hoạt động như ném còn, tó má lẹ, múa xoè cùng các trò chơi dân gian khác. Mọi người từ bến về đến nhà bắt đầu chuẩn bị cúng giỗ tổ tiên. Đàn ông là người trụ cột trong gia đình mới bắt đầu được đến bàn thờ tổ tiên gọi là “nả hóng” để quét dọn sạch sẽ, thay bát hương, sắp xếp lại những thứ trên bàn thờ và cúng tổ tiên, đón năm mới tại gia đình.

Gọi hồn vào dịp Tết.

Dân tộc Thái cũng đón Tết Nguyên đán như người Kinh. Tuy nhiên, một tục lệ không thể thiếu, và là nét đặc trưng của người Thái vào ngày Tết là tục gọi hồn. Vào tối 29 hoặc 30 Tết, mỗi gia đình thịt hai con gà, một con cúng tổ tiên, một con gọi hồn cho những người trong nhà.

Thầy cúng sẽ lấy áo của từng thành viên trong nhà, bó chặt một đầu với nhau rồi vắt lên vai. Tay thầy cúng cầm một cây củi đang cháy, mang ra đầu làng và gọi hồn. Sau khi gọi khoảng 2-3 lần, thầy cúng về chân cầu thang của gia đình này gọi thêm một lần nữa. Cuối cùng, thầy cúng sẽ buộc một sợi chỉ đen vào tay từng thành viên của gia đình đó để trừ tà ma.

<> 

<>Tục gõ sạp ngày tết

Đây là một tục hay. Ngoài ý nghĩa cuộc sống vật chất và tinh thần của con người còn thể hiện tâm hồn, cốt cách ứng xử khi giao tiếp, ăn uống, vui chơi trong những ngày đầu năm nơi cộng đồng, đặc biệt tại gia đình.

Qua “chín bậc tình yêu”, khách bước lên sàn nhà. Gia chủ ra tận cầu thang đón rước và đưa vào gian chính giữa. Trên những chiếc chiếu hoa mới trải rộng, khách và chủ đưa ra lời chúc năm mới, cùng nhâm nhi chén trà ngon để cảm nhận hương vị của núi rừng. Lúc này, dãy lan can quanh nhà bắt đầu diễn ra cảnh gõ sạp mừng khách tới chơi, chúc tết.

Tùng... cắc... cắc... rồi đảo lại cắc... cắc... tùng... Ít thì 5, 6, nhiều thì 9, 10 người, phần lớn là nam thanh nữ tú (con cháu trong nhà) giỏi văn nghệ tham gia gõ. Trong số này, một điều khiển trống dập, số còn lại mỗi người cầm một ống tre hoặc nứa ngộ đã cắt bỏ mấu, đứng thành hàng gõ phối hợp. Mỗi lần trống dập thì những người cầm ống đồng loạt trổ ống xuống sàn, rồi đập 2 ống vào nhau, xen kẽ với âm thanh của trống.

Giữa trống và ống phối hợp sao cho liên hoàn đều, đúng nhịp. Sự chuyển động của âm thanh tạo nên không khí trong nhà vừa sôi động vừa gây hưng phấn cho những người có mặt. Cuộc vui từ màn gõ sạp độc đáo này kéo dài tới 15 phút. Khi người nhà bưng cỗ ra, khách đã đông đủ quanh mâm, tiếng gõ sạp mới dừng lại.

Ăn uống đã tàn, sẽ là màn xòe. Các cô gái tươi tắn, khăn piêu rực rỡ hoa văn, thắt lưng xanh đỏ, áo cỏm cúc bạc, họ chia nhau tản ra mời khách cùng xòe. Vui tết, không ai từ chối. Kết thúc, khách xuống thang, nam thanh nữ tú lại một lần nữa thay nhau cầm những chai rượu, tiếp tục đứng ở lan can rót mời chia tay.

Phong tục đón tết của các dân tộc dù khác nhau nhưng đều có một điểm chung là trong những ngày đầu năm mới, mọi người đặc biệt quan tâm đến cách ứng xử với hàng xóm láng giềng, bạn bè và người thân trong gia đình. Ai cũng vui vẻ, hồ hởi, thân tình trong không khí ấm áp của mùa xuân. Ai cũng sợ to tiếng thì sẽ bị “dông” cả năm. Đón tết mừng xuân cho dù có khác nhau ở tục lệ nhưng lại đều gặp nhau ở tinh thần nhân văn, ở khát vọng ấm no, hạnh phúc và thịnh vượng.