Biến đổi về trang phục của phụ nữ Thái đen vùng Tây Bắc

ThS. Lữ Thị Mai Oanh, ThS. Nguyễn Thị Huệ

Thái là một trong 54 dân tộc có mặt, sinh sống trên đất nước Việt Nam từ hơn 1000 năm trước qua các cuộc thiên di trong lịch sử. Dân tộc Thái ở Việt Nam chủ yếu sống ở vùng núi phía Tây Bắc và các tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An… trải qua hàng trăm năm sinh sống và lao động sản xuất, người Thái đã tạo dựng nên những nét văn hóa độc đáo và đặc sắc cho dân tộc và vùng miền.

1. Mở đầu

Trang phục là cách ăn mặc của con người, mỗi một dân tộc đều có sự thể hiện trang phục khác nhau do nếp sống và sinh hoạt văn hóa khác nhau. Khi đặt chân lên vùng rừng núi Tây Bắc, nét đặc trưng của những bản mường của đồng bào dân tộc Thái là dựng nhà nằm dài theo các dòng suối, trên những gò đất cao, phía sau là núi và phía trước là cánh đồng lúa[1]. Trong không gian cảnh quan văn hóa đó, nổi bật giữa màu xanh của cây cỏ núi rừng là sắc màu tươi tắn và gần gũi của trang phục.

Có thể nói, tìm hiểu trang phục Thái nói chung và trang phục nữ Thái đen nói riêng là đi giải mã những thông tin về văn hóa Thái gắn liền với nó. Theo đó, trang phục của đồng bào Thái có vai trò quan trọng trong đời sống tộc người. Trước hết, trang phục Thái là sản phẩm của quá trình lao động, thể hiện sự cần cù, thông minh và sáng tạo. Để có được sản phẩm văn hóa trang phục nhằm “bảo vệ con người” thì đồng bào Thái phải trải qua rất nhiều quá trình lao động miệt mài, trong đó hai khâu quan trọng nhất là trồng bông và dệt vải.

Bên cạnh vai trò vật chất thì trang phục của người Thái còn thể hiện những giá trị bản sắc văn hóa tộc người. Thông qua trang phục, đặc biệt là những hoa văn tinh xảo có được bằng nghề dệt thủ công truyền thống cho thấy tri thức bản địa của người Thái về lĩnh vực này đã đạt đến trình độ cao. Nó được coi như vật tượng trưng cho phái đẹp[2].

Như vậy, trang phục có vai trò quan trọng trong mọi hoạt động của con người, từ sinh hoạt đời thường đến các dịp lễ hội, tết trong gia đình và toàn cộng đồng. Có thể nói, trang phục có ý nghĩa to lớn đối với người Thái, nó không chỉ thể hiện nhu cầu đơn giản là “mặc” mà còn gắn bó trong các nghi lễ có ý nghĩa thiêng liêng và sâu sắc. Còn giữ được những nét hoa văn trên trang phục là còn giữ được những nét văn hóa truyền thống của người Thái.

2. Nội dung chính

2.1. Xem xét trang phục nữ Thái đen trong bối cảnh văn hóa cộng đồng ở Tây Bắc

Trong xu thế công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế hiện nay, việc giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc không thể không giữ gìn trang phục. Việc làm ra những bộ trang phục không chỉ đáp ứng nhu cầu mặc của các thành viên trong gia đình mà rộng hơn còn góp phần phát triển kinh tế hộ. Hơn thế nữa, những bộ trang phục nữ Thái đen trong bối cảnh hiện nay còn góp phần quảng bá văn hóa của dân tộc mình tới khách du lịch, bạn bè khắp năm châu trên thế giới đến với vùng đất ưa chuộng hòa bình và mến khách.

Tuy nhiên hiện nay, những trang phục của cư dân người Thái nói chung và phụ nữ Thái đen nói riêng đang ngày càng bị “Kinh hóa” bởi những bộ trang phục của người Kinh. Đó là kết quả của quá trình giao lưu và tiếp biến văn hóa. Xét về hình dáng bên ngoài, trang phục phổ biến của người Kinh chỉ đơn giản là chiếc quần dài đen và chiếc áo cánh (đa màu). Phải chăng với phụ nữ Thái đen, khi mặc bộ trang phục của người Kinh ra ngoài không gian văn hóa cộng đồng của họ sẽ giúp họ dễ hòa nhập hơn với xã hội? Vả chăng, những bộ trang phục truyền thống đòi hỏi người ta phải chế tác từ loại vải dệt thủ công với một loạt công việc của trồng bông, xe sợi, dệt may, thêu thùa rất tốn thời gian và công sức[3] . Đó là chưa kể tới đi cùng với quần áo còn cần phải có các đồ trang sức như xà tích, vòng tay, vòng cổ, trâm cài tóc… đi kèm. Trong khi đó, các loại vải công nghiệp vừa rẻ, vừa đẹp, nếu là quần áo may sẵn lại càng rẻ hơn và việc có được chúng lại không quá khó khăn. Theo đó, một bộ trang phục vừa dễ hòa đồng, lại tiện dụng, tiết kiệm là sự lựa chọn rất tự nhiên để phụ nữ Thái đen thay thế các bộ trang phục truyền thống vốn đòi hỏi sự cầu kỳ và những lệ bộ khá phức tạp.

Song, nói như vậy không có nghĩa là các bộ trang phục truyền thống của phụ nữ Thái đen không được xem trọng nữa. Những người trung niên, đặc biệt là người cao tuổi vẫn còn gắn bó với nó. Nếu ở đâu đó trang phục truyền thống chỉ còn thấy lác đác thì thông qua các quan sát dân tộc học, xã hội học cho thấy, họ vẫn giữ nó trong hai trường hợp: khi kết hôn và khi qua đời. Và, cũng có thể trong kết hôn người ta ăn mặc theo kiểu phương Tây (áo đầm, complé), nhưng khi chết thì nhất định phải mặc bộ quần áo của dân tộc mình để về với tổ tiên[4].

2.2. Biến đổi của trang phục nữ Thái đen vùng Tây Bắc

Có thể nói, hầu hết trang phục của người phụ nữ Thái đen ở Tây Bắc đều có sự biến đổi. Họ  không cần phải tự dệt vải để may trang phục nữa. Thay vào đó, họ có thể mua ở chợ với rất nhiều chủng loại và màu sắc khác nhau. Và do đó, họ có nhiều lựa chọn hơn trong việc chuẩn bị may quần áo. Trang phục họ mặc trong đời sống sinh hoạt hàng ngày, trong lao động sản xuất đều được làm bằng các vải sợi công nghiệp. Thậm chí, họ còn sử dụng những bộ quần áo may sẵn được bán khá phổ biến ở chợ, nhất là với tầng lớp thanh thiếu niên. Tuy nhiên, trang phục mặc trong các dịp cưới xin, tang ma và lễ hội, của phụ nữ Thái đen vẫn sử dụng loại truyền thống.

Về các hoa văn trang trí trên trang phục cũng có sự biến đổi theo xu hướng đơn giản hóa các mô típ hoa văn trang trí. Quần áo truyền thống được cắt may từ vải sợi bông nhuộm chàm được thay thế bằng quần âu và áo sơ mi may sẵn hoặc thuê thợ người Việt cắt may. Những nguyên nhân dẫn đến quá trình biến đổi trang phục nữ Thái đen là:

- Ảnh hưởng của kinh tế hộ và vùng:

Trong quá trình phát triển, trang phục của phụ nữ Thái đen đã có nhiều biến đổi và thời gian gần đây càng thay đổi mạnh mẽ theo xu thế ảnh hưởng của trang phục người Kinh. Đây là một xu thế tất yếu khi các hệ thống đường giao thông được mở rộng tạo điều kiện cho trao đổi, giao lưu và buôn bán hàng hóa giữa các vùng miền. Quá trình sống xen kẽ giữa dân tộc Thái đen với các dân tộc khác cùng với sự phát triển của kinh tế vùng, mức sống của các hộ gia đình cũng ngày càng được cải thiện càng làm cho quá trình biến đổi trang phục nữ diễn ra nhanh chóng. Nếu như trước đây người phụ nữ luôn phải “nỗ lực” bên các khung cửi dệt vải nhằm đáp ứng nhu cầu mặc của các thành viên trong gia đình thì ngày nay họ đã được giải phóng sức lao động đó để dành thời gian chăm lo cho con cái, gia đình và các hoạt động sản xuất khác nhiều hơn.

- Ảnh hưởng của văn hóa mới, đặc biệt là văn hóa người Kinh:

Do quá trình giao lưu văn hóa với người Kinh, trang phục đang phát triển theo con đường âu hóa mạnh. Trang phục nữ cũng bắt đầu có hiện tượng âu hóa thể hiện bằng việc bỏ hẳn áocóm thay thế bằng áo sơ mi đang diễn ra khá mạnh mẽ và phổ biến, nhất là các trung tâm thị trấn, thành phố[5].

Do tiếp thu âu phục người Kinh, áo cóm cũng được cải tiến. Các kỹ thuật cắt khâu vẫn được giữ nguyên, nhưng những người thợ đã thêm vào đó đôi vai bồng tăng độ bay của áo Thái cổ truyền. Chất liệu vải cũng sử dụng nhiều loại vải khác nhau, nhiều sắc màu hoa văn, chủ yếu được may bằng vải hoa, lụa công nghiệp. Váy thường được may bằng vải lụa, nhung thay bằng vải thổ cẩm như trước kia.

- Ảnh hưởng của phát triển kinh tế thị trường:

Do quá trình phát triển của kinh tế thị trường và toàn cầu hóa, nghề dệt truyền thống của dân tộc Thái đã dần bị mai một.. Trước đây, những bộ trang phục truyền thống đòi hỏi người ta phải chế tác từ loại vải dệt thủ công với một loạt công việc của trồng bông, xe sợi, dệt may, thêu thùa rất tốn thời gian và công sức[6]. Những năm gần đây, cùng với sự cạnh tranh gay gắt của loại vải công nghiệp đa màu sắc mà giá thành lại rẻ đã khiến cho nhiều khung dệt ngày càng “lạnh lẽo” trong các gia đình người Thái[7].

- Ảnh hưởng của truyền thống:

Thể hiện rõ nét nhất là ở tầng lớp thanh thiếu niên, đối tượng chịu ảnh hưởng nhiều nhất của truyền thông. Kinh tế phát triển, đời sống vật chất và tinh thần ngày càng được cải thiện. Trong điều kiện thông tin cập nhật nhờ các phương tiện truyền thông đại chúng đa dạng như hiện nay, họ bị ảnh hưởng bởi xu thế thẩm mỹ thời đại là lẽ đương nhiên.

3. Kết luận

Người Thái là một dân tộc rất coi trọng về hình thức trang phục. Điều này không chỉ thể hiện trong các dịp hội hè mà ngay trong cuộc sống hàng ngày cũng cần mặc đẹp. Mỗi bộ y phục được làm ra chính là tình cảm, là niềm tự hào của dân tộc Thái đối với trang phục. Trang phục nữ Thái đen có vai trò quan trọng trong đời sống xã hội người Thái. Nó vừa giải quyết nhu cầu “mặc” của các thành viên trong gia đình, vừa thể hiện nét văn hóa đặc trưng của dân tộc thông qua các hoa văn trên trang phục.

Ngày nay trước sức ép của sự phát triển kinh tế, sự giao thoa văn hóa giữa các vùng miền, các dân tộc đã có tác động mạnh mẽ tới việc ăn mặc và sự biến đổi của trang phục nữ Thái đen. Những ảnh hưởng của quá trình phát triển kinh tế hộ và vùng, quá trình sống xen kẽ giữa các dân tộc đặc biệt là người Kinh, ảnh hưởng của truyền thông tới các thế hệ trẻ … là những nguyên nhân dẫn đến sự thay đổi đó. Trang phục nữ Thái đen là giá trị văn hóa truyền thống lâu đời của dân tộc Thái. Nó không chỉ thể hiện yếu tố sử dụng mà còn thể hiện cả yếu tố thẩm mĩ, văn hóa và tín ngưỡng trong quan hệ cộng đồng mà hàng nghìn năm nay vẫn còn nguyên giá trị.
 __________________

Tài liệu tham khảo

1. Cầm Hùng (2011), Dệt sứ - dệt lam thời xưa của dân tộc Thái đen Sơn La, Nxb Văn hóa dân tộc.
2. Hoàng Lương (2003), Hoa văn Thái, Nxb Lao động.
3. Nguyễn Thị Thanh Nga (2003), Nghề dệt của người Thái ở Tây Bắc trong cuộc sống hiện đại, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.
4. Nguyễn Thị Thanh Nga (2007), Văn hóa truyền thống một số tộc người ở Hòa Bình, Nxb Văn hóa dân tộc, Hà Nội.
5. Cao Văn Thanh (Chủ biên), Đậu Tuấn Nam, Vi Văn An, Đỗ Đình Hãng, Vũ Hải Vân (2004),Bảo tồn và phát triển văn hóa truyền thống của người Thái vùng núi Bắc Trung bộ hiện nay,Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội.
6. Lò Minh Thảo (2013), Bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa của dân tộc Thái ở tỉnh Sơn La hiện nay, Luận văn thạc sĩ, Đại học Sư phạm Hà Nội.
7. Lê Ngọc Thắng (1990), Nghệ Thuật trang phục Thái, Nxb Văn hóa dân tộc Trung tâm văn hóa Việt Nam.
8. Cầm Trọng (1978), Người Thái ở Tây Bắc Việt Nam, Nxb Khoa học xã hội.
  __________________

[1] Lê Ngọc Thắng (1990), “Trang Phục Thái - sản phẩm văn hóa dân tộc” trong: Nghệ Thuật trang phục Thái, Nxb Văn hóa dân tộc Trung tâm văn hóa Việt Nam.

[2] Cao Văn Thanh (Chủ biên) (2004), Bảo tồn và phát triển văn hóa truyền thống của người Thái vùng núi Bắc Trung bộ hiện nay, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội.

[3] Quán Vi Miên (2011), Văn hóa Thái Nghệ An, Nxb Lao động.

[4] Lê Ngọc Thắng (1990), Nghệ thuật trang phục Thái, NXB Văn hóa Dân tộc Trung tâm Văn hóa Việt Nam

[5] Lê Ngọc Thắng (1990), Nghệ Thuật trang phục Thái, Nxb Văn hóa dân tộc Trung tâm văn hóa Việt Nam.

[6] Quán Vi Miên (2011), Văn hóa Thái Nghệ An, Nxb Lao Động

[7] Nguyễn Thị Thanh Nga (2003), Nghề dệt của người Thái ở Tây Bắc trong cuộc sống hiện đại, Nxb Khoa học xã hội