Tết cổ truyền của người Si La ở Lai Châu

Tết cổ truyền “cô tô cơ ồ xị” của người Si La được tiến hành khi hoa hoa đào nở rộ trên khắp các triền núi. Đây cũng là thời điểm các gia đình đã hoàn thành việc thu hoạch, thóc trên các mảnh nương đã được cất vào kho. Xưa nay, tục ăn Tết sớm thường được biết đến ở cộng đồng dân tộc Mông; nhưng ở Lai Châu còn có một tộc người đón Tết sớm hàng năm, đó là dân tộc Si La ở xã Can Hồ, huyện Mường Tè. Đó cũng là cái Tết cổ truyền của đồng bào trước khi chuyển sang ăn Tết Nguyên đán cùng với các dân tộc anh em trong toàn quốc.

Người Si La ăn Tết theo dòng họ. Ngày đầu tiên của Tết phải là ngày không trùng vào ngày chết (ngày hạ huyệt) của tổ tiên một đời (bố mẹ) của bất kỳ gia dình nào trong dòng họ, cũng không trùng với các ngày con hổ), ngày con khỉ. Tốt nhất là ngày con rồng. Do đó, Tết của các dòng họ có thể được “ăn” không trùng nhau.

Người Si La ăn Tết trong 3 ngày. Ngày thứ nhất được gọi là “vạ sị nhi” (ngày mổ lợn), ngày thứ hai gọi là “chí xi tố nhi” (ngày uống rượu) và ngày thứ ba gọi là “chè chớ nhi” (ngày kết thúc).

Người Si La đón Tết bằng lợn đực nuôi đủ 3 năm. Những gia đình có điều kiện còn mổ nghé để ăn Tết. Trước Tết khoảng một tháng, các gia đình nấu rượu đón Tết. Trong dịp này, ngoài rượu ngô, rượu sắn, các gia đình còn rủ nhau đi lấy lõi cây móc về nấu rượu móc để dâng cúng tổ tiên và để có được những chum rượu ngon đón khách trong những ngày Tết. Ngoài ra, trong các món dâng cúng tổ tiên ngày Tết của người Si La không thể thiếu bánh dày và mật mía.

Ngày trước Tết được người Si La gọi là “cù phạ há nhi” (ngày chuẩn bị rau). Mọi người dọn dẹp nhà cửa, rửa sạch dụng cụ nấu nướng và chuẩn bị đồ ăn thức uống mấy hôm Tết. Phụ nữ trong nhà tranh thủ đi kiếm cua, cá và chuẩn bị một nhành lúa nếp để cúng tổ tiên.

Ngày Tết, các gia đình dậy từ gà gáy canh một. Ông chủ nhà mang súng kíp ra cửa bắn một phát chỉ thiên báo hiệu đã đến Tết. Phụ nữ các gia đình giã vừng, đồ cơm nếp. Đến khoảng 4 giờ sáng, vừng đã giã nhuyễn, cơm nếp đồ đã tãi nguội là lúc tiếng giã bánh dày vang dội từ khắp các gia đình.

Khi mặt trời ló dạng đằng đông là lúc các dòng họ mổ lợn ăn Tết. Theo phong tục, gia đình trưởng họ sẽ khởi sự mổ lợn trước rồi các gia đình trong dòng họ mới được mổ lợn ở nhà mình. Đó cũng là lúc cả bản sôi động bởi tiếng lợn kêu, tiếng dao thớt và tiếng cười đùa của các nhà trong dòng họ hò reo thi thố xem nhà nào mổ lợn xong sớm hơn.

Sau khi nhà trưởng họ mổ lợn xong, ông trưởng họ lấy một miếng thịt thăn sống và ít gan lợn bỏ vào một miếng lá chuối đỏ đặt lên ban thờ dâng cúng tổ tiên.

Sáng hôm ấy, các gia đình ăn uống vui vầy tại gia. Đến xế chiều, đại diện các gia đình mang 1 gói cơm, 2 con sóc, 2 con chim và 2 con cá (các con vật đều phải là thú vật hoang dã và đều đã được sấy khô) cùng 1 nhành lúa nếp, 1 – 2 cái bánh dày đến nhà trưởng họ để cúng tổ tiên. Các lễ vật được nấu chín rồi dọn bày lên một cái mâm đan mắt cáo đặt giữa nhà – phía trước ban thờ tổ tiên. Đại diện các gia đìng trong dòng họ ngồi quây quần sau lưng trưởng họ. Trưởng họ ngồi ghế mây trước mâm cúng khấn tổ tiên với đại ý là: “Năm cũ đã qua năm mới đến, anh em con cháu tề tựu đông đủ dâng lễ cúng ông bà tổ tiên. Xin ông bà tổ tiên phù hộ cho một năm mới đủ đầy, ấm no, ăn không hết, uống không cạn…”.

Sau lễ cúng, đại diện các gia đình cùng tham dự bữa ăn cộng cảm tại nhà trưởng họ. Sau bữa ăn, trưởng họ sẽ truyền dạy lại cho những chủ gia đình trẻ mới tách hộ về gia phả và những quy định riêng của dòng họ. Cũng trong dịp này, các gia đình sẽ bàn bạc với nhau về việc làm ăn trong năm. Những người giàu kinh nghiệm sẽ truyền đạt kinh nghiệm làm ăn cho các thành viên khác. Họ chỉ cho nhau những sản vật có thể khai thác để mong các gia đình trong dòng họ đều khấm khá, phát triển trong năm mới.

Ngày thứ hai là ngày uống rượu, các cặp vợ chồng mang theo một chai rượu và một con sóc khô sang nhà bố mẹ vợ chúc Tết, thăm hỏi và ăn uống cả ngày ở bên ngoại.

Ngày thứ ba là ngày kết thúc Tết. Sáng hôm ấy, các gia đình gói bánh chưng. Bánh chưng của người Si La là bánh chưng đôi - mỗi chiếc bánh là một cặp đôi gói nhỏ, hình trụ. Khi bánh đã luộc chín, chủ nhà chọn 1 – 2 cái dâng lên ban thờ để cúng tổ tiên và báo với tổ tiên rằng Tết đã hết.

Trong ba ngày Tết, ngoài việc thực hiện các nghi thức truyền thống và uống rượu chúc tụng nhau trong năm mới, các gia đình người Si La còn chơi các trò chơi dân gian như đánh cầu lông gà, chơi bắn quả “lé”, chơi đánh quay.

Là một trong những dân tộc rất ít người trong cộng đồng 54 dân tộc Việt Nam, đồng bào Si La tỉnh Lai Châu đến nay vẫn bảo lưu, gìn giữ nhiều phong tục tập quán cổ truyền.