Người Thái còn
được gọi là Tày Khao (Thái Trắng), Tày Đăm (Thái
Đen), Tày Mười, Tày
Thanh (Man Thanh), Hàng Tổng (Tày Mường), Pu Thay, Thổ Đà Bắc. Họ đã có mặt ở miền Tây Bắc Việt Nam trên 1200 năm, là con cháu người Thái di cư từ vùng đất thuộc tỉnh Vân Nam,Trung Quốc bây giờ.
Dựa trên các chứng cứ về di
truyền, Jerold A. Edmondson cho rằng tổ tiên của các cư dân nói ngôn ngữ Tai-Kadai di cư từ Ấn Độ tới Myanmar,
rồi sau đó tới Vân
Nam (Trung Quốc) khoảng 20.000 - 30.000 năm trước.[3] Từ
đó họ đến bắc Việt Nam và sau đó di
cư dọc vùng duyên hải Hoa Nam lên phía bắc đến cửa sông Trường Giang, gần Thượng Hải khoảng 8-10.000 năm trước.[3]. Vào thời kỳ vương quốc Nam Chiếu và Đại Lý tồn
tại từ Tk 8 đến Tk 13, cũng như sau đó, họ từ đó chiếm lĩnh Thái
Lan và Lào.
Theo David Wyatt, trong cuốn
"Thailand: A short history (Thái quốc: Lịch sử tóm lại)", người Thái xuất xứ từ phía nam
Trung Quốc, có cùng nguồn gốc với
các nhóm dân ít người bây giờ như Choang, Tày, Nùng. Dưới sức ép
của người Hán và người Việt ở phía đông và bắc, người Thái dần di cư về phía
nam và tây nam. Người Thái di cư đến Việt Nam trong thời gian từ thế kỉ 7 đến thế kỉ 13[4]. Trung tâm của họ khi đó là Điện Biên Phủ (Mường Thanh). Từ đây, họ tỏa đi khắp nơi ở Đông
Nam Á bây giờ như Lào, Thái Lan, bang Shan ở Miến Điện và một số vùng ở đông bắc
Ấn Độ cũng như nam Vân Nam[5].
Theo sách sử Việt Nam, vào thời nhà Lý, đạo Đà Giang, man Ngưu Hống (tức người Thái) đến
từ Vân Nam, đã triều cống lần đầu tiên vào năm 1067. Trong thế kỷ 13, người
Ngưu Hống kết hợp với người Ai Lao chống lại nhà Trần và bị đánh bại năm 1280, lãnh tụ Trịnh Giác Mật đầu hàng, xứ Ngưu Hống bị đặt dưới quyền quản lý
trực tiếp của quan quân nhà Trần. Năm 1337 lãnh tụ Xa Phần bị giết chết sau một
cuộc xung đột, xứ Ngưu Hống bị sáp nhập vào lãnh thổ Đại Việt và đổi tên thành
Mương Lễ, hay Ninh Viễn (Lai Châu ngày nay) và giao cho họ Đèo cai quản. Năm 1431
lãnh tụ Đèo Cát Hãn, người Thái Trắng tại Mương Lễ, nổi
lên chống triều đình, chiếm hai lộ Qui Hóa (Lào Cai) và Gia Hưng (giữa sông Mã và sông Đà), tấn công
Mương Mỗi (Sơn La), Đèo Mạnh Vương (con của Đèo Cát Hãn)
làm tri châu. Năm 1466, lãnh thổ của người Thái được tổ chức lại thành vùng (thừa
tuyên) Hưng Hóa, gồm 3 phủ: An Tây (tức Phục Lễ), Gia Hưng và Qui Hóa, 4 huyện
và 17 châu.
Những lãnh tụ Thái được gọi là phụ tạo, được phép cai quản một số lãnh địa và trở
thành giai cấp quý tộc của vùng đó, như dòng họ Đèo cai quản các châu Lai,
Chiêu Tấn, Tuy Phụ, Hoàng Nham; dòng họ Cầm các châu Phù Hoa, Mai Sơn, Sơn La,
Tuần Giáo, Luân, Ninh Biên; dòng họ Xa cai quản châu Mộc; dòng họ Hà cai quản
châu Mai, dòng họ Bạc ở châu Thuận; họ Hoàng ở châu Việt...
Năm 1841, trước sự đe dọa của người Xiêm La, triều đình nhà Nguyễn kết hợp ba châu Ninh Biên, Tuần Giáo và Lai Châu bên bờ tả ngạn sông Mekong thành phủ Điện Biên. Năm 1880, phó lãnh sự Pháp là Auguste Pavienhân danh triều đình Việt Nam phong cho Đèo Văn Trị chức tri
phủ cha truyền con nối tại
Điện Biên; sau khi giúp người Pháp xác định khu vực biên giới giữa Việt Nam với
Trung Quốc và Lào, Đèo Văn Trị được cử làm quan của đạo Lai Châu, cai quản một
lãnh thổ rộng lớn từ Điện Biên Phủ đến Phong Thổ, còn gọi là xứ Thái. Tháng 3, 1948 lãnh
thổ này được Pháp tổ chức lại thành Liên bang Thái tự trị, qui tụ tất cả các sắc
tộc nói tiếng Thái chống lạiViệt Minh.
Sau chiến thắng Điện Biên Phủ, để lấy lòng các sắc tộc thiểu số miền Bắc,
Chính phủ Việt Minh thành lập Khu tự trị Thái Mèo ngày 29 tháng 4 năm 1955, Khu tự trị Tày Nùng và vùng tự trị Lào Hạ Yên, nhưng tất cả các khu
này đều bị giải tán năm 1975.
Tại Việt Nam, theo Tổng điều tra dân số năm 1999, người Thái có số dân là 1.328.725 người[6], chiếm 1,74% dân số cả nước, cư trú tập
trung tại các tỉnh Lai châu, Điện Biên , Lào Cai , Yên Bái, Sơn La, Hòa Bình, Thanh Hóa, Nghệ An (số lượng người Thái tại 8 tỉnh này chiếm 97,6% tổng
số người Thái ở Việt Nam)và một số ở Tỉnh Lâm Đồng và Đaklak. Trong đó tại Sơn
La có 482.485 người (54,8 % dân số), Nghệ An có 269.491 người (9,4 %
dân số), Thanh Hóa có 210.908 người (6,1 % dân số), Lai Châu cũ (nay là
Lai Châu và Điện Biên) có 206.001 người (35,1 % dân số).
Theo Tổng điều tra dân số và nhà ở năm 2009, người Thái ở Việt Nam có dân số 1.550.423 người, là dân tộc có dân số đứng
thứ 3 tại Việt Nam, có mặt trên tất cả 63 tỉnh, thành phố. Người Thái cư trú tập trung tại các tỉnh:Sơn La [Mương La] (572.441 người, chiếm 53,2% dân số toàn
tỉnh và 36,9% tổng số người Thái tại Việt Nam), Nghệ An (295.132 người, chiếm 10,1% dân số toàn tỉnh và
19,0% tổng số người Thái tại Việt Nam), Thanh Hóa(225.336 người, chiếm 6,6% dân số toàn tỉnh và
14,5% tổng số người Thái tại Việt Nam), Điện Biên [Mương Thèng ] (186.270 người, chiếm 38,0% dân số
toàn tỉnh và 12,0% tổng số người Thái tại Việt Nam), Lai Châu [ Mương Lay ] (119.805 người, chiếm 32,3% dân số
toàn tỉnh và 7,7% tổng số người Thái tại Việt Nam), Yên Bái [ Mương Lo ] (53.104 người), Hòa Bình (31.386 người), Đắk Lắk (17.135 người), Đắk Nông (10.311 người)...
Các nhóm người Thái
Nhóm Thái Đen (Táy Đăm/Taidam/ไทดำ) cư trú ở khu vực tỉnh Sơn La và Điện Biên ( Mương La
& Mương Thèng). Các nhóm Tày Thanh (Man Thanh), Tày Mười, Tày Khăng ở miền
Tây Thanh Hóa, Nghệ An cũng mới từ mạn Tây Bắc chuyển xuống cách đây vài ba
trăm năm và bị ảnh hưởng bởi văn hóa và nhân chủng của cư dân địa phương và Lào.
Nhóm Tày Thanh từ Mường Thanh (Điện Biên) đi qua Lào vào Thanh Hóa và tới Nghệ
An định cư cách đây hai, ba trăm năm, nhóm này gần gũi với nhóm Thái Yên Châu (Sơn La) và chịu ảnh
hưởng văn hóa Lào. Dân số của nhóm Thái Đen tại Việt Nam năm 2002 ước tính khoảng
699.000 người trong tổng số 763.950 người Thái Đen trên toàn thế giới[7]. Ngoài ra còn có khoảng
50.000 người Thái Đen hay Tày Mười sinh sống tại tỉnh Khammouan, Lào (số liệu 1995);
10.000 người Thái Đen (một phần của dân tộc Thái theo
phân loại của CHND Trung Hoa) sinh sống tại tỉnh Vân Nam, Trung Quốc (số liệu
1995) và 700 người Thái Đen sinh sống tại tỉnh Loei, Thái
Lan (số liệu 2004, nhóm này
đến Thái Lan vào năm 1885)
Nhóm Thái Trắng (Táy Đón/Táy Khao/ไทขาว) cư trú chủ yếu ở tỉnh
Lai Châu, Điện Biên và một số huyện tỉnh Sơn La (Quỳnh Nhai, Bắc Yên, Phù Yên).
Ở Đà Bắc thuộc
tỉnh Hòa Bình, có nhóm tự nhận là Táy Đón, được gọi là Thổ. Ở xã
Dương Quỳ, huyện Văn
Bàn, tỉnh Lào Cai, có một số Thái Trắng
chịu ảnh hưởng đậm của văn hóa Tày. Ở Sapa, Bắc Hà, nhiều nhóm Thái Trắng
đã Tày hóa. Người Thái Trắng đã có mặt dọc hữu ngạn sông Hồng và tỉnh Lai Châu,
Điện Biên từ thế kỷ 13 và làm chủ Mường Lay (địa
bàn chính là huyện Mường Chà ngày
nay) thế kỷ 14, một bộ phận di cư xuống Đà Bắc và Thanh Hóa thế kỷ 15. Có thuyết
cho rằng họ là con cháu người Bạch Y ở Trung Quốc. Dân số
của nhóm Thái Trắng tại Việt Nam năm 2002 ước tính khoảng 280.000 người trong tổng
số 490.000 người Thái Trắng trên toàn thế giới[8]. Ngoài ra còn có khoảng
200.000 người Thái Trắng sinh sống tại Lào (thống kê năm 1995); 10.000 người
Thái Trắng (một phần của dân tộc Thái theo phân loại của
CHND Trung Hoa) sinh sống tại tỉnh Vân Nam, Trung Quốc (số liệu 1995)
Nhóm Thái Đỏ, gồm nhiều nhóm khác nhau cư trú chủ yếu ở
một số huyện như Mộc Châu (Sơn La), Mai Châu (Hòa Bình) và các huyện
miền núi như Bá Thước (Thanh
Hóa) và Quỳ Châu, Quỳ Hợp, Con
Cuông, Tương Dương (Nghệ
An). Dân số của nhóm Thái Đỏ tại Việt Nam năm 2002 ước tính khoảng 140.000 người
trong tổng số 165.000 người Thái Đỏ trên toàn thế giớihttps://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Th%C3%A1i_(Vi%E1%BB%87t_Nam). Ngoài ra còn có khoảng
25.000 người Thái Đỏ sinh sống tại tỉnh Sam Neua, Lào (số liệu 1991)
Một số nhóm có dân số ít hoặc chưa được phân định rõ
ràng như Tày Mười (Thái Quỳ Châu) có khoảng 300 người (2002)[10], Tày Mường (Thái
Hàng Tổng) có khoảng 10.000 người (2002)[11], Tày Thanh có khoảng
20.000 người (2002)[12], Phu Thai (hay
Phutai, Putai, Puthai, Puthay) với dân số 209.000 người (2002) (ngoài ra tại
Thái Lan có khoảng 470.000 người (2006), tại Lào có 154.000 người (2001) và tổng
số người Phu Thai trên thế giới là 833.000).
Ngoài ra còn có chừng 20.000 người Thái gốc Việt Nam
sinh sống tại nước ngoài, chủ yếu là Pháp và Hoa Kỳ.
Họ của người Thái
Người Thái sử dụng các họ chủ yếu như: Bạc, Bế, Bua,
Bun, Cà (Hà, Kha, Mào, Sa), Cầm, Chẩu, Chiêu, Đèo, Điều, Điêu, Hà, Hoàng, Khằm
Leo, Lèo, Lềm (Lâm, Lịm), Lý, Lò (Lô, La), Lộc(Lục), Lự, Lường (Lương), Manh,
Mè, Nam, Nông, Ngần, Ngưu, Nho, Nhật, Panh, Pha, Phia, Phìa, Quàng (Hoàng,
Vàng), Quảng, Sầm, Tạ, Tày, Tao (Đào), Tạo, Tòng (Toòng), lang, Vì (Vi), Xa
(Sa), Xin.
Ngôn ngữ
Người Thái nói các thứ tiếng thuộc nhóm ngôn ngữ gốc Thái của hệ ngôn ngữ Thái-Kadai. Trong nhóm này có tiếng Thái của người Thái (Thái Lan), tiếng Lào của người Lào, tiếng Shan ở Myanmar và tiếng Choang ở miền nam Trung Quốc.
Tại Việt Nam, 8 sắc tộc ít người gồm Bố Y, Giáy, Lào, Lự, Nùng, Sán Chay, Tày,
Thái được xếp vào nhóm ngôn ngữ Thái.
Đặc điểm kinh tế
Người Thái có nhiều kinh nghiệm đắp phai, đào mương, dựng
con, bắc máng lấy nước làm ruộng. Lúa nước là
nguồn
lương thực chính, đặc biệt là lúa nếp. Người Thái cũng làm nương để trồng lúa, hoa màu và
nhiều thứ cây khác. Từng gia đình chăn nuôi gia súc, gia cầm, đan lát, dệt vải, một số nơi làm đồ gốm... Sản phẩm nổi tiếng
của người Thái là vải thổ cẩm, với những hoa văn độc
đáo, màu sắc rực rỡ, bền đẹp.
Văn hóa
Múa sạp trong lễ hội của người Thái tại Mai Châu, Hòa Bình
Múa quạt, người Thái tại Bản Lác, Mai
Châu, Hòa Bình
Hôn nhân
- Người Thái
có tục ở rể, vài năm sau, khi đôi vợ chồng
đã có con mới về ở bên nhà chồng, nhưng bây giờ hầu như không có trừ vài trường hợp gia đình bên gái khó khăn quá. - Cô gái
thái khi lấy chồng phải búi tóc (tẳng cẩu)
Tục lệ ma chay
Người Thái
quan niệm chết là tiếp tục "sống" ở thế giới bên kia. Vì vậy, đám ma là lễ tiễn người chết
về
"mường trời".
Văn hóa dân gian
Thần thoại, cổ tích, truyền thuyết, truyện thơ, ca dao...
là những vốn quý báu của văn học cổ truyền người Thái.
Những tác phẩm thơ ca nổi tiếng của dân tộc
Thái là: Xống chụ xon xao, Khun Lú Nàng Ủa. Người Thái sớm có chữ viết
nên nhiều vốn cổ (văn học, luật lệ, dân ca) được ghi chép lại trên giấy bản và
lá cây. Người Thái rất thích ca hát, đặc biệt là khăp
tay. khắp là
lối ngâm
thơ hoặc hát theo lời thơ, có thể đệm đàn và múa. Nhiều điệu múa như múa xòe, múa sạp đã được trình diễn
trên sân khấu trong và ngoài nước, hấp dẫn đông đảo khán giả. Hạn khuống, ném còn là hai đặc trưng văn hóa nổi tiếng của người
Thái.
Nhà cửa
Mô hình nhà người Thái Trắng (Lai Châu, Việt
Nam) - Phòng trưng bày Bảo tàng Dân tộc học Việt
Nam
Điểm khác biệt nhất của nhà cửa người Thái
so với
người Việt và Hán là họ xây nhà sàn. Nhà người
Thái trắng có khá nhiều điểm gần với nhà Tày-Nùng. Còn nhà người Thái Đen lại gần
với kiểu nhà của các cư dân Môn-Khmer. Tuy vậy, nhà người Thái Đen lại có những
đặc trưng không có ở nhà của cư dân Môn-Khmer: nhà người Thái Đen nóc hình mai
rùa, chỏm đầu đốc có khau cút với
nhiều kiểu khác nhau. Hai gian hồi để trống và có lan
can bao quanh. Khung cửa ra
vào và cửa sổ có nhiều hình thức trang trí khác nhau.
Bộ khung nhà Thái có hai kiểu cơ bản là khứ tháng và khay điêng. Vì khay điêng là vì
khứ kháng được mở rộng bằng cách thêm hai cột nữa. Kiểu vì này dần gần lại với
kiểu vì nhà người Tày-Nùng.
Cách bố trí trên mặt bằng sinh hoạt của nhà Thái Đen
khá độc đáo: các gian đều có tên riêng. Trên mặt sàn được chia thành hai phần:
một phần dành làm nơi ngủ của các thành viên trong gia đình, một nửa dành cho bếp
và còn là nơi để tiếp khách nam.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét