Lễ hội Xên Lẩu Nó của người Thái đen (Văn Hóa Việt)

"Xên Lẩu nó" là nghi lễ quan trọng của người Thái đen, có tính chất nhằm tri ân công đức những thầy cúng đã chữa khỏi bệnh cho mọi người - "Mo một", đặc biệt là những người từng bị bệnh nặng đã khỏi, được coi là những con đẻ - "lụ hỏi" và những người bệnh nhẹ đã chữa khỏi được coi là con nuôi - "lụ liệng", gửi áo hồn chủ thờ cúng tại nhà thầy mo. Đồng thời đây cũng là ngày hội lớn của cộng đồng, thu hút được mọi đối tượng tham gia, bởi ý thức tôn trọng truyền thống văn hóa của dân tộc, mọi người được gặp gỡ chan hòa cùng người thân, bạn bè, mừng cho nhau tai qua nạn khỏi và tham gia các trò chơi, điệu xòe truyền thống.

Người Thái đen tin rằng có một lực lượng siêu nhiên chi phối mọi hoạt động của vạn vật. Bởi vậy trong cộng đồng, ngoài các thầy lang chuyên trị bệnh bằng các bài thuốc dân tộc cổ truyền thì còn hệ thống các thầy mo chuyên trừ ma tà và khuyên bảo con người phải sống cho trọn đạo lý. Thầy mo của người Thái Tây Bắc thường chuyên vào những việc cụ thể khác nhau. Ví dụ: "Mo hóng" - mo cúng tổ tiên, "Mo xên bản xên mường" - mo cúng bản cúng mường, "Mo đông" - mo cúng rừng, "Mo đu mự đu vền" - mo xem ngày giờ, "Mo khuôn" - mo cúng vía, "Mo pẻ" - mo cúng hồn người chết, “một lao” - mo cúng đau ốm, "Mo pồng mốn" - thầy lên đồng, "Một án ník" - bà mo cúng khi đau ốm... Có lễ cúng do ông mo đảm nhiệm, nhưng cũng có lễ cúng lại do bà mo chuyên trách như: "xên so lụk" - cúng cầu xin con cho những đôi vợ chồng muộn con hoặc khó nuôi. "Nhá phay" - cúng thôi sưởi lửa cho sản phụ mới sinh, "Tám khuôn quái" - cúng vía trâu vào dịp "Síp sí" - tức tết 14/01 theo lịch Thái cổ (ngày rằm tháng 7)... Những thầy mo này thường là cha truyền con nối, song cũng có khi do học từ thầy mo khác, do vậy khi bắt đầu hành nghề và được tín nhiệm thường đã nhiều tuổi và phải được các thầy mo khác và cộng đồng thừa nhận cả về tài năng và đức độ.

Trong đời sống của người Thái Tây Bắc có nhiều lễ cúng. Như cúng bản cúng mường, mà bản chất là lễ cúng thành hoàng, cầu cho bản mường bình yên no ấm. Lễ cúng rừng - cầu thần rừng phù hộ cho núi rừng, bản mường bình yên, trù phú. Cúng đưa hồn người qua đời lên trời, cúng khi đau ốm, lên nhà mới, đám cưới, xuống đồng, mừng cơm mới, cúng vía... Loại trừ những yếu tố mê tín dị đoan, thì thầy mo giúp cho cộng đồng rất nhiều trong việc củng cố đời sống tinh thần, làm tăng niềm tin và nghị lực sống cho mỗi con người trước những thử thách của cuộc sống, giúp con người biết hướng thiện, tránh cái xấu, sống hiếu thuận với cha mẹ, vợ chồng chung thủy, vun vén gia đình, biết đối nhân xử thế và làm theo những điều ông bà dạy và luật tục của bản mường, pháp luật của Nhà nước.

Lễ “Xên Lảu nó” bao giờ cũng được tổ chức tại nhà “Mo một” vào mùa măng mới nhú hàng năm, khi cây cối đâm chồi nẩy lộc, hoa ban trắng tinh khôi tỏa hương thơm mát, hoa mạ vàng tươi cùng muôn hoa đua nở khắp rừng, vạn vật rạo rực sinh sôi sau mùa đông giá, các “lụ hỏi” và các “lụ liệng”, đem lễ vật đến nhà thầy mo tạ ơn tái sinh. Những người này đều đã gửi áo đã mặc, tức là áo mang con vía của mình treo ở bàn thờ của thầy mo ngay từ khi đặt niềm tin vào tài năng và đức độ của thầy mo, để được thường xuyên cầu cúng mong cho khỏe mạnh, bệnh tật tiêu tán. Đến khi người bệnh hoặc chính thầy mo qua đời, người bệnh hoặc người nhà phải đem lễ vật đến xin về. Tùy theo người đã từng có bệnh nặng hay nhẹ mà lễ vật là lợn hay gà, ngoài ra còn có khăn piêu, rượu - "lảu", hương, nến, rau rừng xôi  tổng hợp - "phắc nửng chụp", hoa ban - "bók ban", hoa mạ - "bók mạ", các cô gái còn dùng hoa ban gài lên tóc, củ gừng - "mắn khá", đặc biệt không thể thiếu măng rừng - "nó" (măng vầu - "nó pao", măng sặt - “nó pặt”, măng giềng - "nó khá") tượng trưng cho sự hồi sinh, mạnh khỏe sau khi được chữa khỏi bệnh. Những người từng bị bệnh nặng còn đem theo một cây báng để cả ngọn cho vào sọt dựng ở bên cạnh bàn thờ tượng trưng cho lễ vật là con trâu đen - còn gọi là "co quái xiên", cây chuối non cả gốc tượng trưng cho trâu trắng - "co quái lón", (những cây này còn gọi là “co quái tao”), trên "co quái tao" treo quả còn tượng trưng cho rồng còn - "luông còn" trong truyền thuyết. Với người Thái Tây Bắc rồng là con vật đẹp nhất, là biểu tượng của những gì tốt đẹp nhất, tua còn như tám tia nắng, chín tia mưa, mang theo những hạt giống như lúa, ngô, bông… chờ gieo xuống sinh sôi nẩy nở, tốt tươi.

Ông mo cúng cho từng người một ngụ ý tỏ lòng biết ơn với đấng siêu nhiên:

"Đẩy kin bấu lưm thú

Đẩy dú công cánh ơn

Sau chắng mík cáy tô luông (hoặc tô mu) ma vảy".

Tức là:

"Được ăn không quên đũa

Được ở (sống lại) không quên công ơn

Có gà (lợn) to về tạ".

Mỗi người đều được thầy mo cho ba lát gừng được sâu bằng chỉ đen đeo vào cổ làm bùa - "hản", người bệnh nhẹ buộc vào cổ tay, mọi người đều để cho đến khi tự rơi mới đem cất vào nơi để "Tạy ho", tức nơi giữ hồn vía của mỗi người, bùa này nếu càng lâu rơi càng được coi là điềm tốt, nên ai cũng chú trọng giữ gìn. Khi buộc bùa cho mỗi người, thày mo đều khấn giống như khẩu quyết:

"Phi nha dú cuông năng

Phi nha thăng cuông nựa

Ổm dăm quám khất"

Có nghĩa là:

"Ma đừng ở trong da

Ma đừng trú trong người

Lời thiêng linh nghiệm.

Trong thực tế, những lát gừng giúp mọi người tăng khả năng đề kháng khi trái nắng trở trời, cùng với nghi lễ mang tính tâm linh giúp mỗi người tự tin, lạc quan, có ý thức giữ gìn sức khỏe hơn trong cuộc sống. Mỗi người đều chân thành tỏ lòng biết ơn cứu tử và thề trung thành, hiếu thuận đối với thầy mo như đối với cha mẹ mình:

"Tẳng hươn so choi tụp

Tẳng túp so choi pe

Phạ phôn so dú cỏng tét

Phạ đét so dú cỏng moi"

Có nghĩa là:

Dựng nhà xin giúp một chái

Dựng nhà xin giúp cây đòn nóc

Trời mưa xin được trú dưới chân

Trời nắng xin được nấp dưới bóng.

Sau lễ cúng, mọi người cùng ăn uống vui vẻ. Những lời hát trong bữa cơm thân mật này đều cầu chúc cho mọi người có sức khỏe, con vía không đi lạc làm cho người đau ốm:

"Dệt kin khửn dựt dựt sương nặm mả

Nha lông kha kha sương nặm hảnh…"

Có nghĩa là:

"Làm ăn lên nhanh như nước lũ

Đừng xuống cạn (nghèo) như nước rút và chúc nhau:

"Hảo sâng quang đanh

Hánh sâng chạng thướng

Siểng sâng baư/ Saư sâng bók…"

Có nghĩa là:

"Khỏe như nai đỏ

Mạnh như voi rừng

Mát như lá

Tươi hồng như hoa…"

Mọi người cùng nắm tay nhau nồng say trong điệu xòe vòng xung quanh cây "co quái tao", khi bước xòe đến  bên mâm cúng không bao giờ quay lưng và tỏ lòng tôn trọng, vừa xòe vừa vui vẻ tung còn.  

Người  tung quả còn bay lên mang đi cái úa vàng, vận hạn rủi ro vừa tung vừa hát: "Khắm sai bản lống tọt xia lương, khắm sai mướng lống tọt xia sảy", có nghĩa là: Chúng ta cùng nhau cầm dây còn ném đi cái úa vàng, nắm dây còn quăng đi cái đau ốm. Người đón còn, đón lấy cái may mắn, tốt đẹp về cùng hát:

"Hặp au ăn đi, ăn ngám má chảu

Hặp ăn ăn thảu, ăn ké má tô"

Có nghĩa là:

"Bắt lấy cái tốt đẹp về mình

Đón lấy cái phúc, tuổi thọ về ta".

Ngày nay khi trình độ dân trí được nâng cao, người dân khi đau ốm đều đến bệnh viện để khám chữa bệnh nhưng lễ "Xên lảu nó" vẫn được bảo tồn như một nét đẹp văn hóa đậm đà bản sắc dân tộc.