Chân dung nghệ nhân Chẻo Sài Chỉn. |
Chuyến đi tìm về với âm nhạc dân tộc
mang đậm màu sắc văn hóa và tâm hồn con người Tây Bắc. Khi xuất phát mỗi người
đều có những tâm trạng và sự kì vọng khác nhau về chuyến đi, nhưng âm nhạc là
thứ gắn kết mọi cá tính, mọi câu chuyện.
Sapa lạnh dần về đêm. Nhìn ra từ ô cửa mênh mang một màu
đen đầy mê hoặc, các nghệ sĩ ngẫu hứng phiêu theo dòng cảm xúc, hòa tấu
saxophone, sáo, đàn môi và trống giữa không gian núi rừng rộng lớn. Âm nhạc
chuyên chở những rung động của tâm hồn, cuốn sạch mọi ưu tư, giải phóng con người
khỏi những chùng chình của cuộc sống.
Chơi nhạc cũng là một cách để tự tình và cũng để giao tiếp
giữa những tâm hồn nghệ sĩ. Chẳng thế mà, nhà soạn nhạc người Đức Paul
Hindermith đã từng nói: “Những người cùng nhau tạo ra âm nhạc không thể trở
thành kẻ thù, ít nhất là khi điệu nhạc chưa kết thúc.”
Sau điểm dừng chân đầu tiên tại Sapa, Lào Cai, ngày hôm
sau chúng tôi tiếp tục tới bản Nà Hoi, xã Thân Thuộc, huyện Tân Uyên, Lai Châu.
Gia đình ông Cẩm bà Ngoạn tiếp đón khách bằng bữa cơm mang đậm hương vị người
Thái với cá nướng, măng đắng, cơm lam, và chia sẻ những nét đẹp phong tục tập
quán nơi đây. Sau bữa cơm, người dân địa phương tụ họp để đón xem và biểu diễn
các tiết mục văn nghệ.
Trên nền nhạc dân tộc rộn ràng với tiếng chiêng, tiếng trống,
mọi người cùng nắm tay nhảy theo những điệu múa xòe đầy bản sắc. Múa xòe còn gọi
là múa cầm tay, đó là một hình thức biểu hiện tinh thần đoàn kết cũng như sự
thân thiện trong văn hóa ứng xử giao tiếp của người Thái.
Từ đó ta có thể thấy, tinh thần lạc quan và đời sống
phong phú yêu thích ca hát nhảy múa của dân tộc này. Ngoài ra, họ còn hát những
điệu hát người Thái, hát hỏi thăm, chúc mừng. Tuy nhiên, khi hỏi những người trẻ
tuổi về ý nghĩa của các bài hát này, họ đều có chung một câu trả lời là: không
biết.
Hành trình tiếp tục về xã Phăng Sô Lin, huyện Sìn Hồ, tỉnh
Lai Châu để gặp nghệ nhân Chẻo Sài Chỉn. Trong căn nhà được làm từ đất và gỗ,
bên trong đồ đạc sơ sài, ông giới thiệu về các nhạc cụ không thể thiếu trong đời
sống sinh hoạt tinh thần của dân tộc Dao.
Theo nghệ nhân Chẻo Sài Chỉn thì 3 nhạc cụ không thể thiếu
của người Dao đó là trống, chiêng và kèn. Người Dao biểu diễn kèn, trống và
chiêng trong đám cưới, lễ cấp sắc và đám ma. Về cơ bản, giai điệu đều không có
nhiều khác biệt nhưng chỉ có đám cưới mới dùng kèn. Chiêng và kèn được làm bằng
sắt.
Trống người Dao trước đây được làm bằng da sơn dương
nhưng giờ được làm bằng da trâu, da bê hoặc da dê với điều kiện da càng mỏng
thì sẽ cho tiếng vang càng lớn.
Trống được làm rất cầu kì và đòi hỏi nhiều kĩ thuật. Điểm
đặc biệt của trống người Dao là những chiếc nêm trên tang trống được xếp lớp
chéo. Sau một thời gian sử dụng, nếu trống bị chùng có thể đóng chặt lại các
nêm để căng da mặt trống. Trống đóng vai trò quan trọng trong văn hóa tâm linh
của dân tộc Dao, chính vì vậy người ta phải chọn ngày để làm trống cũng như mua
trống.
* Lễ cấp sắc là một nghi lễ của dân tộc Dao. Chàng trai
sau khi thụ lễ được coi như một người đàn ông trưởng thành hoàn tất về mặt thể
chất và tâm linh.
Rời Lai Châu chúng tôi đến Điện Biên gặp nghệ nhân Mào
Văn Ết – một chân dung cá tính độc đáo. Thông minh và sắc sảo, am hiểu văn hóa
dân tộc, nghệ nhân Mào Văn Ết đem đến cho mọi người những câu chuyện đầy thú vị
và cuốn hút không chỉ về những nét đẹp văn hóa của người Thái, của Tây Bắc mà
còn rất nhiều những kiến thức âm nhạc và nghệ thuật có giá trị.
Theo cá nhân ông, văn hóa trữ tình của
người Thái, văn hóa chia li của người Mông. Người Thái coi trọng tiết hạnh
trong khi người Kinh coi trọng trinh tiết. Ông cũng kể thêm về mâm cơm người
Thái không thể thiếu con gà trống – vật tổ trong gia đình người Thái (đầu gà và
đôi chân gà đen) cùng 2 chén rượu thờ tổ tiên. Các món ăn kết hợp với nhau rất
hài hòa. Một mâm cơm ta thấy đủ các vị đắng, cay, mặn, ngọt, chua, chát.
Ngày tiếp theo, với sự dẫn đường của nghệ nhân Mào Ết, cả
đoàn đến thăm nhà giáo – nghệ nhân Quảng Văn Hom tại bản Na Ten xã Hua Thanh –
Điện Biên để nghe ông giới thiệu về âm nhạc trong cúng lễ của dân tộc Thái và
các loại Pí.
Có mặt ở khắp mọi nơi, tre nứa đóng vai trò quan trọng
trong đời sống vật chất và tinh thần của người dân Việt Nam. Từ thuở xa xưa, nó
đã được tận dụng và chế tạo thành các nhạc cụ. Được làm ra hết sức tự nhiên và
mộc mạc, các nhạc cụ dân tộc bằng tre nứa được sáng tạo tại chỗ, mang tính đặc
trưng bản địa, phong phú về số lượng và chủng loại. Không cần quá cầu kì với
các dụng cụ phức tạp mới có thể làm ra một nhạc cụ. Các thanh niên đi núi đi rừng,
đem theo một con dao, chỉ cần chặt một đoạn nứa, sau vài công đoạn đơn giản đã
có ngay một chiếc pí, để bày tỏ tâm tình, để gọi người yêu thương.
Pí là một nhạc cụ phổ biến của người Thái. Cấu tạo gồm một
ống nứa có đường kính 1 cm. Thân gồm 2 đoạn nối lại với nhau, mỗi đoạn dài từ
40 – 50 cm. Trên mỗi đoạn được khoét một lỗ để thoát hơi. Pí rất phong phú và
đa dạng. Các loại Pí khác nhau để dùng cho các hoàn cảnh khác nhau. Ví dụ như
Pí láo nọi dành cho trẻ chăn trâu. Pí pặp cấu tạo gồm 2 pí nối lại, các thanh
niên hoặc trung niên dùng để biểu diễn hay tâm tình. Pí đôi của người Thái trắng
hay Pí một của người Thái đen dùng để tỏ tỉnh. Người con trai thường đứng trước
cửa, bậc thang thổi sáo để báo hiệu và hát hỏi ý kiến: “Em ơi dậy đi, nhớ
thương anh thì mở cửa cho anh”. Hay Tam lay là loại pí nối hay sáo nối của dân
tộc Thái được thổi tùy theo tâm trạng và không gian, theo các giai điệu dân ca.
Hành trình tiếp tục đến Sơn La gặp 3 nghệ nhân thổi Pí,
khèn bè và tính tẩu tại trung tâm văn hóa tỉnh. Về cơ bản Pí, pí pặp hay tam
lay của dân tộc Thái ở các tỉnh không khác nhau. Khèn bè của người Thái ở Yên
Châu được dùng trong các buổi văn hóa văn nghệ, đám cưới, hay các chàng trai gọi
bạn tình. Tính tẩu thân được làm từ quả bầu, chơi được hầu hết các nốt nhạc, có
thể hòa tấu tính tẩu và nhị. Tính tẩu (Thái trắng) có 3 giai dùng để hát chung
là Long teng, hội họp mừng nhà mới, uống rượu, hát từ trưa đến tối, và gọi bạn
tình. Tính tẩu chỉ khác nhau ở đầu đàn thẳng hoặc vầng trăng.
Đến tối, chúng tôi được tiếp đón tại một nhà hàng được
làm với kiến trúc nhà sàn dân tộc. Các cô gái Thái trong những trong phục đầy
màu sắc chuẩn bị cơm rượu mời khách. Và chẳng biết từ bao giờ người Thái ở đây
uống rượu phải đứng dậy vòng tay để ôm hôn.
Họ giải thích mấy thuật ngữ: Sơn La cao, Sơn La trung,
Sơn La thấp, nghĩa là độ cao thấp tưng ứng với một tư thế ôm khác nhau. Khi
chúng tôi ngạc nhiên và tỏ ý không hài lòng thì họ giải thích đó là phong tục.
Sau bữa cơm thân mật, là màn biểu diễn văn nghệ. Vẫn những trang phục dân tộc sặc
sỡ, nhưng những bài hát đã được cách điệu, làm mới với tiết tấu nhanh, sôi động.
Các cô gái đa phần là người dân tộc đi học về đang chờ
xin việc đi làm thêm để phụ giúp bố mẹ. Mỗi một người làm thêm vừa phục vụ vừa
biểu diễn văn nghệ được trả 120 nghìn. Chúng tôi được giới thiệu hiện nay tại địa
phương có hơn 3000 đội văn nghệ. Thế nhưng khi được hỏi về những người theo nghề
thổi Pí, thổi khèn, chơi các nhạc cụ dân tộc thì số lượng chỉ đếm trên đầu ngón
tay.
Bài xẩm chợ Ngược đời được
tái hiện trong một không gian nhà sàn xây dựng khang trang đẹp đẽ. Hành trình
biết bao kỉ niệm, bài xẩm chợ cất lên như một chất xúc tác khiến bao nhiêu cảm
xúc dồn nén lại và bung ra, khiến tất cả người nghe phải nghẹn ngào. Bởi trong
lòng mỗi người không chỉ thấy cái dí dỏm nhưng sâu xa của lời bài hát mà còn gợi
lên thực tế đang diễn ra trước mắt. Trong cuộc sống còn lắm sự ngược đời. Dường
như có những sự ngược đời ai cũng thấy, ai cũng biết, nhưng chúng ta đang coi
nó là một sự hiển nhiên vì bất lực và vì việc chẳng phải của mình.
Mục đích thuần túy ban đầu là một chuyến đi tìm hiểu về
các nhạc cụ Tây Bắc, nhưng sau một tuần trải nghiệm, dường như kết quả thu về
không chỉ là âm nhạc, mà còn cả những kiến thức văn hóa dân tộc. Được mắt thấy
tai nghe cả những điều đẹp đẽ, những thứ khó khăn, và cả những điều không được
đẹp như chúng ta vẫn nghĩ. Những trải nghiệm thực tế đặt ra cho người nghệ sĩ
những câu hỏi, và đã tới lúc trả lời bằng những hành động thực tiễn, bắt tay
vào lao động và phát triển, không phải để mất đi mới luyến tiếc và tìm lại.
Tây Bắc, tháng 3 năm 2015
Đinh Hồng Châm
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét