Hà
Giang – mảnh đất biên giới cực Bắc của Tổ quốc là nơi có Cột cờ Lũng
Cú hiên ngang và Cao nguyên đá Đồng Văn với những dãy núi đá tai
mèo trập trùng.
Nơi
đây còn lưu giữ văn hóa truyền thống phong phú, đậm đà bản sắc dân tộc của đồng
bào 22 dân tộc.
Người H'Mông chiếm phần đông nhất trong số các dân tộc làm ăn
sinh sống từ bao đời nay trên vùng cao nguyên cực Bắc. Nói đến văn hóa của các
dân tộc trên vùng cao nguyên đá, trước hết phải nói đến văn hóa người H'Mông. Nói đến văn hóa
người Mông là nói đến kiến trúc ngôi nhà truyền thống, bởi đây là thước đo
không chỉ đánh giá sự giàu có, mà còn là căn cứ để xác định đâu là người H'Mông cư trú lâu nhất
vùng.
Với môi trường sống ở trên các sườn núi cao, khí hậu lạnh
khắc nghiệt, đã ảnh hưởng sâu sắc đến kiến trúc nhà ở của dân tộc này. Từ quan
niệm sống, môi trường đã hình thành nên nét độc đáo trong văn hóa kiến trúc của
ngôi nhà trình tường bằng đất, lợp ngói hay tranh là phù hợp nhất, với ưu điểm
vừa giữ ấm về mùa đông, mát mẻ trong mùa hè và lại có thể chống được kẻ gian,
thú dữ.
Nét độc đáo trong kiến trúc ngôi nhà của người H'Mông tương đối thống nhất
theo một khuôn mẫu, dù to hay nhỏ đều phải có ba gian hai cửa (gồm một cửa chính,
một cửa phụ và tối thiểu là hai cửa sổ). Ngôi nhà có thể có một hoặc hai chái
nhà, nhưng đều không liên quan trực tiếp đến ba gian nhà chính. Ba gian nhà
chính của người H'Mông được sắp xếp như sau: Gian bên trái dùng để đặt bếp nấu
nướng và buồng ngủ của vợ chồng gia chủ; gian bên phải dùng để đặt bếp sưởi và
giường khách; gian giữa thường rộng hơn hai gian bên và là gian để bàn thờ tổ
tiên, đồng thời cũng là nơi tiếp khách, ăn uống của gia đình.
Trong gia đình người H'Mông, phòng ngủ của vợ chồng, con cái được bố trí riêng. Người
Mông thường ngủ bằng phản gỗ hoặc giát bằng tre mai đập giập. Tập tục của người
Mông rất khắt khe, nơi ngủ của con, em dâu thì bố, anh chồng không được vào và
ngược lại con, em dâu không được phép vào nơi ngủ của bố chồng, anh chồng. Nhà
của người Mông bao giờ cũng có sàn gác để cất giữ đồ đạc, lương thực, thực phẩm;
ngô, lúa, đậu tương khi thu hoạch về được cất lên gác, khói bếp sẽ hạn chế được
sâu mọt, ẩm mốc.
Ngoài ra, sàn gác còn có thể làm nơi ngủ mỗi khi nhà đông
khách. Điều đặc biệt là đàn bà, con gái không được phép ngủ trên gác. Bởi thế kể
cả khi cha mẹ chồng, con trai trong nhà đi vắng thì con dâu cũng không được lên
gác; nếu muốn lấy vật gì trên gác cũng không được trèo thẳng lên mà chỉ được
phép dứng ở bậc thang rồi lấy que khều.
Trong văn hóa truyền thống của dân tộc H'Mông, các ngôi nhà
không được dính sát vào nhau, kể cả anh em ruột thịt. Người Mông quan niệm khi
làm ma tươi cho người chết, người ta có tục lệ thổi khèn, kèn, tù và, vác nỏ đi
vòng quanh nhà ba lần đi, năm lượt về (đối với nam giới), năm lượt đi và bảy lượt
về (đối với nữ giới) để xua đuổi các loại ma đói, ma yểu khỏi về quấy rầy người
chết. Chính vì vậy, người Mông cho rằng nếu làm nhà dính vào nhau, khi nhà có
tang ma sẽ không tiến hành được nghi lễ trên thì coi như đám ma ấy không làm
đúng luật lệ tổ tiên đã quy định, không đảm bảo cho người chết được yên ổn
trong cõi vĩnh hằng.
Đồng bào dân tộc Mông rất chú trọng việc chọn đất làm
nhà. Sau khi chọn được đất tốt, đất lành, người ta tiến hành san nền, kê
móng, nhà trình tường. Công việc trình tường nhà được bà con dân tộc H'Mông tiến hành khá công
phu với một số quy định như người lạ không được vào khu vực nhà đang trình tường,
nhất là phụ nữ.
Để trình tường nhà, bà con phải làm những chiếc khuôn gỗ
có chiều dài 1,5m, rộng 0,45-0,5m. Khi trình tường, người ta đổ đất đầy khuôn gỗ,
dùng những chiếc vồ nền chặt đất. Đất dùng để trình tường phải được loại bỏ sạch
rễ cây, đá to, cỏ rác. Khi tiến hành trình tường, người ta huy động vài chục
thanh niên trai tráng trong làng đến giúp; cứ như vậy khuôn nọ nối tiếp khuôn
kia cho đến khi hoàn thành. Sau khi trình tường xong, gia chủ sẽ tiến hành chọn
ngày tốt, hợp với tuổi chủ nhà mới được vào rừng chặt hạ cây cột cái, cây đòn
nóc.
Trước khi chặt cây phải thắp ba nén hương; tiếp đó, cắm
ba tờ giấy bản vào gốc cây khấn thần rừng, thần cây cho xin cây gỗ về làm nhà.
Họ quan niệm rằng làm như thế thần cây, thần rừng không quở mắng và nhà cửa mới
yên vui, mọi người khỏe mạnh, ăn nên làm ra, gia đình hạnh phúc. Chọn được ngày
chặt cây, cây cột cái được gia chủ chặt xong đem thẳng từ rừng về, không được đặt
xuống đất mà phải đưa lên nóc ngay.
Đối với hai cây cột cái ở gian giữa và cây cái nóc (hay
còn gọi là đòn nóc), người Mông coi hai cây cột cái là cột chủ đạo trong nhà thể
hiện sự ngay thẳng, cứng cáp, vững vàng của chủ nhà, nên cây cột phải là một
cây rừng không bị sâu, thối, cụt ngọn. Hai cây cột này còn có một vị trí rất
quan trọng trong đời sống tâm linh của người Mông.
Cửa chính ra vào nhà của người H'Mông cũng phải chọn gỗ
tốt để làm. Cửa bao giờ cũng được mở vào phía trong. Cửa không cài bằng then sắt
mà phải cài bằng then gỗ. Người H'Mông quan niệm không sử dụng bản lề, then cửa bằng sắt là vì
cửa mở ra đóng vào được xem là lòng bụng con người, nếu dùng các vật dụng bằng
sắt thì sẽ lạnh, nên tất cả các ngôi nhà của người Mông luôn sử dụng sự mềm mại
của cây rừng.
Một nét độc đáo nữa trong cấu trúc nhà truyền thống của
người Mông là tất cả các ngôi nhà thường được xếp đá xung quanh vô cùng chắc chắn.
Để có được hàng rào đá hoàn chỉnh bao quanh ngôi nhà và mảnh đất rộng chừng
200-300m2, gia chủ cùng với người thân phải mất hàng tháng trời nhặt những mảnh
đá vỡ quanh nhà về xếp thành hàng rào đá.
Những viên đá có kích cỡ khác nhau với nhiều góc cạnh được
xếp lèn vào nhau, tạo nên bức tường bao kiên cố, phẳng mà không cần sử dụng chất
kết dính nào. Chiếc cổng gỗ có mái và dán giấy đỏ xen giữa bờ rào đá trước nhà,
được người Mông trang điểm tạo nên vẻ ấm cúng giữa cái lạnh mùa đông ở Cao
nguyên đá.
Người H'Mông làm nhà dựa lưng vào núi; mỗi bản thường có từ vài ba
nóc nhà trở lên, có bản chỉ có một dòng họ hoặc nhiều dòng họ chung sống quây
quần bên nhau trên một sườn núi. Đặc biệt, đối với người Mông, hầu như nhà nào
cũng trồng một vài cây đào, cây mận, cây lê. Hình ảnh mùa xuân với hoa đào nở đỏ,
hoa lê trắng bên những bức rào đá tựa như một bức tranh thiên nhiên hùng vĩ.
Bên trong hàng rào đá là một đời sống sinh hoạt hết sức ấm cúng của các gia
đình người H'Mông.
Trải qua hàng thế kỷ, người H'Mông trên Cao nguyên đá
Đồng Văn ở Hà Giang ngày nay vẫn không ngừng sáng tạo để cải tiến ngôi nhà truyền
thống của mình cho phù hợp với điều kiện tự nhiên, cũng như trong sinh hoạt,
lao động sản xuất mà vẫn không quên gìn giữ những nét đặc trưng truyền thống của
dân tộc.
Hoàng Sa Vẳn
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét