Theo
Tổng điều tra dân số và nhà ở năm 2009, người Ê Đê ở Việt Nam có dân số 331.194
người, cư trú tại 59 trên tổng số 63 tỉnh, thành phố. Người Ê Đê cư trú tập
trung tại tỉnh: Đắc Lắc (298.534 người, chiếm 17,2% dân số toàn tỉnh và 90,1%
tổng số người Ê Đê tại Việt Nam), Phú Yên (20.905 người), Đắc Nông (5.271
người), Khánh Hòa (3.396 người).
Người
Ê Đê làm rẫy là chính, riêng nhóm Bíh làm ruộng nước theo lối cổ sơ, dùng trâu
dẫm đất thay việc cày, cuốc đất. Ngoài trồng trọt còn chăn nuôi, săn bắn, hái
lượm, đánh cá, đan lát, dệt vải. Trên nương rẫy, ngoài cây chính là lúa còn có
ngô, khoai, bầu, thuốc lá, bí, hành, ớt, bông.
Đặc
điểm làm rẫy của người Ê Đê là chế độ luân khoảnh, tức là bên cạnh những khu
đất đang canh tác còn có những khu đất để hoang để phục hồi sự màu mỡ. Ngày nay
người Êđê gắn mình với sản xuất nông sản cây công nghiệp: cà phê, cao su, hồ
tiêu, ca cao,.. Ngoài nghề trồng trọt người Ê Đê chăn nuôi trâu, bò, voi, và
còn tự làm ra được đồ đan lát, bát đồng, đồ gỗ, đồ trang sức, đồ gốm.
Trong
gia đình người Ê Đê, chủ nhà là phụ nữ, theo chế độ mẫu hệ, con cái mang họ mẹ,
con trai không được hưởng thừa kế. Đàn ông cư trú trong nhà vợ. Nếu vợ chết và
bên nhà vợ không còn ai thay thế theo tục nối dây thì người chồng phải về với
chị em gái mình. Khi chết, được đưa về chôn cất bên người thân của gia đình mẹ
đẻ.Chỉ con gái được thừa kế tài sản, người con gái út được thừa kế nhà tự để
thờ cúng ông bà và phải nuôi dưỡng cha mẹ già.
Nhà
người Ê Đê thuộc loại hình nhà dài sàn thấp, thường dài từ 15 đến hơn 100m tùy
theo gia đình nhiều người hay ít người. Nhà Ê Đê có những đặc trưng riêng không
giống nhà của các cư dân khác ở Tây Nguyên. Là nhà của gia đình lớn theo chế độ
mẫu hệ. Bộ khung kết cấu đơn giản. Cái được coi là đặt trưng của nhà Ê Đê là:
hình thức của cầu thang, cột sàn và cách bố trí trên mặt bằng sinh hoạt. Đặc
biệt là ở hai phần. Nửa đằng cửa chính gọi là Gah là nơi tiếp khách, sinh hoạt
chung của cả nhà dài, bếp chủ, ghế khách, ghế chủ, ghế dài (Kpan – tới 20 m ), chiếng ché,… nửa còn lại gọi là Ôk là bếp đặt chỗ
nấu ăn chung và là chỗ ở của các đôi vợ chồng, chia đôi theo chiều dọc, phần về
bên trái được coi là "trên" chia thành nhiều gian nhỏ. Phần về bên
phải là hành lang để đi lại, về phía cuối là nơi đặt bếp.
Mỗi
đầu nhà có một sân sàn. Sân sàn ở phía cửa chính được gọi là sân khách. Muốn
vào nhà phải qua sân sàn. Nhà càng khá giả thì sân khách càng rộng, khang
trang.
Trang
phục của người Ê Đê có đầy đủ các thành phần, chủng loại và phong cách thẩm mỹ
khá tiêu biểu cho các dân tộc khu vực Tây Nguyên. Y phục cổ truyền của người
Êđê là màu đen, có điểm những hoa văn sặc sỡ. Đàn bà mặc áo, quấn váy (Ieng).
Đàn ông đóng khố (Kpin), mặc áo, để tóc ngắn quấn khăn màu đen nhiều vòng trên
đầu. Y phục truyền thống gồm áo và khố. Phụ nữ Ê Đê để tóc dài buộc ra sau gáy.
Họ mang áo váy trong trang phục thường nhật.
Yang
Prong hay Yang Êa H’leo trong bia kí Champa là Ya Hliêv, là tháp Chăm duy nhất
ở Tây Nguyên. Ngôi tháp được xây dựng dưới Triều Đại Jaya Simhavarman III tức
Chế Mân (R’čăm Mâl hay Êčăm mâl), ngôi tháp được xây dựng để dâng cúng Thần Vĩ
Đại của người Orang Đê cổ, trong thời kỳ kháng chiến chống Mông- Nguyên cuối
thế kỷ XIII.
Xưa
họ để tóc theo kiểu búi tó và đội nón duôn bai. Họ mang đồ trang sức bằng bạc,
đồng, hạt cườm. Vòng tay thường đeo thành bộ kép nghe tiếng va chạm của chúng
vào nhau họ có thể nhận ra người quen, thân. Trước kia, tục cà răng qui định
mọi người đều cắt cụt 6 chiếc răng cửa hàm trên, nhưng lớp trẻ ngày nay không
cà răng nữa.
Người
Ê Đê có kho tàng văn học truyền miệng khá phong phú: thần thoại, cổ tích, ca
dao, tục ngữ, đặc biệt là các trường ca, sử thi Khan. Nổi tiếng với Khan Đam
San, Khan Đam Kteh M’lan…
Sử
Thi Ê Đê còn có các bài:
– Dăm San
– Khing Ju
– Mdrong Dăm
– Ama H’Wứ
– Anh em Dăm Trao, Dăm Rao
– Anh em Klu, Kla
– Chàng Dăm Tiông
– Hbia Mlin
– Sum Blum
– Xing Nhã
Người
Ê Đê yêu ca hát, thích tấu nhạc và thường rất có năng khiếu về lĩnh vực này.
Nhạc cụ của họ gồm có: Cồng chiêng, Trống, Sáo, Đàn, Khèn, Gôc, Kni, Đinh Năm,
Đinh Tuốc là các loại nhạc cụ phổ biến của người Ê Đê và được nhiều người yêu
thích.
CÙNG
MÚA VUI (Dân ca Ê Đê)
Cùng
múa vui đêm nay tưng bừng
Cùng
múa vui liên hoan tưng bừng
Bước
đều chân, tay đưa theo nhịp nhàng
Tiếng
chiêng trống đánh vang buông làng
Ca toong loong tung, ca toong loong tung.
Dưới
đây mình có các bài:
–
Dân tộc Ê Đê
–
Đôi điều về Cồng Chiêng Ê Đê
–
Các nhạc cụ của người Ê Đê
–
Các nghi lễ, lễ hội vòng đời người
–
Nhà dài truyền thống của người Êđê, Đắk Lắk
–
Trang phục dân tộc Nam Êđê
–
Trang phục Nữ dân tộc Êđê
Cùng
với 20 clips tổng thể văn hóa truyền thống dân tộc Ê Đê để các bạn tiện việc
tham khảo và thưởng thức. Đặc biệt mình giới thiệu đến các bạn những bài ca của
NSND Y Moan nổi tiếng của tộc Ê Đê.
Trai làng bôi bùn đất, hóa
trang thành ma và cùng nhảy múa, đây là phần không thể thiếu trong lễ Pơ thi.
Điệu
múa cổ truyền của dân tộc Ê Đê với hiện thân là chú chim Grứ báo hiệu mùa gặt
sắp tới. Dân tộc Ê Đê (trích)
Dân
ca Ê đê có hai làn điệu chủ yếu là mmuinh và kưt kdjâ, cách gieo vần tương tựu
trong khan, ca dao, tục ngữ. Giống như ở các dân tộc anh em, dân ca ê đê dặt
câu đối xứng, đúng phương pháp tượng hình và so sánh để làm đẹp câu ca, có sức
hút . Hát dân gian Ê đê gồm những bài ca nghi lễ trong chu kỳ một năm và một
đời người. Những bài ca nói lên lòng yêu quê hương xứ sở, khát vọng tự do và
sau này, có những bài ca mang nội dung cách mạng chứa đựng tình yêu đất nước.
Nghệ
thuật múa
Múa chim Grứ:
Múa
Chim Grứ (chim đại bàng) là một trong những điệu múa phổ biến trong các lễ hội
lớn hay trong nghi lễ cúng Yàng, cầu khấn các thần linh mà người Êđê coi là thần
hộ mệnh cho con người. Đặc biệt trong lễ bỏ mả (lui msát), thông qua động tác
múa thể hiện lời chào từ biệt của người còn sống đối với người đã đi về cõi ông
bà tổ tiên.
Người
ÊĐê quan niệm rằng chim Grứ là biểu hiện cho sức mạnh dồi dào, chỉ có chim Grứ
mới có thể bay cao nhất trong các loài chim. Nên động tác múa chim Grứ hoàn
toàn mô phỏng theo cánh chim đang bay lượn. Ngoài ra, Chim Grứ còn thể hiện
quan niệm tâm linh của người Êđê rằng : những người đã qua đời chỉ là chết về
thể xác, còn linh hồn của họ vẫn quanh quẩn đâu đó. Có lúc thì vô hình, có khi
lại hiện hữu, thông qua hình dạng những con vật như con đại bàng,con bướm hay
con nhện mà sau bảy lần biến hình, sẽ lại được đầu thai trở lại làm người.….Tuy
nhiên, hình ảnh con chim đại bàng được người ÊĐê tin là linh thiêng nhất, nên
chim Grứ thể hiện mối quan hệ giao thoa giữa người sống với linh hồn những
người đã chết.
Các
cô gái Ê đê uyển chuyển, dịu dàng, phỏng theo điệu múa của chim Grứ mời gọi
thần linh về chứng kiến, phù hộ cho những người tham gia buổi lễ…
Chim
Grứ được coi như là phương tiện đưa linh hồn người chết về thế giới của tổ
tiên; đồng thời cũng là hình ảnh thể hiện linh hồn của ông bà tổ tiên đến thăm
con cháu trong những ngày có lễ hội và bảo vệ những người đang sống. Vì thế,
khi múa người ta đưa tay lên, làm thế nào để người xem tưởng tượng ra như cái
đầu , hoặc đôi cánh của chim đại bàng đang bay lượn trên bầu trời.Cũng như mời
gọi các vị thần linh, các linh hồn của người đã khuất, về tham gia lễ hội cùng
với buôn làng, với gia đình.
Múa
chim Grứ có hai hình thức thể hiện cơ bản: Một là chỉ dùng tay biểu diễn, sử
dụng sự uyển chuyển của cổ tay, đưa đẩy, chuyển động cả cánh tay tùy tình
huống, ý nghĩa của việc lễ hội. Tùy theo lễ hội mà người biểu diễn múa đưa tay
lên bao nhiêu lần. Chẳng hạn, trong lễ cúng cột nêu (mđi Gơng Drai), nếu cúng
ba cột nêu, thì những người múa làm động tác xoè tay sát dọc theo hai bên thân
hình đưa lên đưa xuống ba lần, giống như con đại bàng ba lần vỗ cánh trước khi
bay. Nếu cũng 5 ché, phải đưa lên xuống 5 lần. Hai là tay giơ cao quá đầu,chân
nhón lên bước nhẹ nhàng lướt qua trước ghế Kpan(lễ cúng rước kpan) và sau ché
rượu (trong lễ cúng chúc phúc).
Động
tác múa là sự kết hợp giữa đôi tay và đôi chân để luôn tạo ra sự mềm mại, uyển
chuyển. Các nghệ nhân có thể biểu diễn điệu múa sao cho phù hợp với tính chất
của lễ hội.Những nghệ nhân múa say sưa lúc thì tay đưa lên cao, lúc thì giang
ngang,xòe ra uyển chuyển. Ba ngón tay giữa gập xuống, hai ngón út và ngón cái
vẫn giữ nguyên vị trí, cổ tay chuyển động theo sự di chuyển của bàn chân và
thân hình, tưởng tượng lúc như đôi cánh của con chim Grứ(đại bàng) đang vỗ dập
dìu lao vút lên trên bầu trời xanh thăm thẳm của cao nguyên; lúc như chiếc đầu
chim đang xoay sang trái, sang phải đưa cặp mắt sáng quắc quét qua toàn bộ
khung cảnh xung quanh.
Tháp
Pô Reme tại Ninh Phước tỉnh Ninh Thuận thờ Vua Pô Remê và hoàng Hậu Drah Jan
người Ê Đê.
Điệu
múa chim Grứ còn được sử dụng trong lễ cúng rước Kpan. Khi ghế kpan được đưa
lên nhà sàn hòa trong âm thanh vang rộn của trống, của chiêng ngân vang, các
nghệ nhân múa chim Grứ bắt đầu biểu diễn với tiết tấu nhanh, chậm theo nhịp
chiêng, có lúc như thác đổ giục dã, vui nhộn, có lúc uyển chuyển nhẹ nhàng bay
bổng. Người Êđê tin rằng đó là lúc các nghệ nhân thay lời gia chủ hoặc buôn
làng, chuyển lời khẩn cầu được phù hộ hoặc mời gọi đến các vị thần và linh hồn
tổ tiên. Đến khi tiếng trống tạm dừng, tiếng chiêng dần dần giảm nhẹ âm lượng
và ngừng hẳn thì các cô gái cũng đã múa xong.
Điệu
múa chim Grứ của người Êđê luôn hòa quyện với âm thanh dồn dập rộn ràng của dàn
ching knah, làm cho lễ hội thêm sôi nổi và lễ cúng càng thêm trang trọng.
Người
múa trước đây thường là những người đàn bà lớn tuổi,trang trọng. Sau này đội
hình múa dần dần được trẻ hóa, là những cô gái xinh đẹp, thân hình thon thả,
đầy sức sống. Và, đặc biệt điệu múa Grứ chỉ được múa với đội hình số lẻ 3, 5,
7, hoặc 9 người.
Múa Khiêl:
Điệu
múa Khiêl của người Ê-đê, một hình thức múa võ có lịch sử lâu đời và tồn tại
đến ngày nay. Người múa mặc trang phục khá đặc trưng, đầu quấn khăn đỏ, thả hai
đuôi khăn về phía trước trán, mặc áo hở ngực, đóng khố kơtel, tay trái cầm
Khiêl, tay phải cầm gươm, nhảy múa với động tác mạnh mẽ đầy uy lực, nhưng phải
phối hợp với âm nhạc lúc trầm, bổng, lên cao. Múa khiêl thường múa thành từng
cặp, từng nhóm. Vì vậy, người múa phải có sự phối hợp hài hoà và chính xác để
tránh những va chạm tai nạn. Điệu múa này thường được sử dụng trong các nghi lễ
như đâm trâu, bỏ mả.
Đàn
K’ni của dân tộc Ê Đê và dân tộc Gia Rai.
Nhạc
cụ:
Hát
dân gian thường gắn liền với việc sử dụng nhạc cụ cổ truyền.
Đàn k’ni:
Thân
đàn là một khúc nứa, tre hoặc gỗ tròn nhỏ, không có bầu cộng hưởng. Trên thân
có gắn phím bấm. Dây đàn được mắc dọc theo thân đàn. Cung kéo chỉ là một đoạn
tre nhỏ hoặc một thanh tre khi diễn tấu người ta cọ phần cật vào dây. Âm lượng
nhỏ và với đặc tính như trên, k’ni chủ yếu là nhạc khí để bộc lộ tâm sự, tình
cảm của các chàng trai với các cô gái vào những lúc thanh vắng tĩnh mịch. Đôi
khi người Ê-đê cũng dùng k’ni để đệm cho hát khóc trong lễ tang.
Kèn
Đing Năm.
Ống sáo trúc: người
Ê đê gọi là Đing, bao gồm:
A. Đing Năm: (5 theo tiếng Ê đê là 6) gồm 6 ống nứa
dài ngắn khác nhau được xếp thành hai bè. Tất cả đều được cắm một đầu vào trái
bầu khô. Trên lưng mỗi ống được khoét một lỗ ở những vị trí khác nhau để tạo
thành nhạc. Tên và cao độ của mỗi ống dựa theo tên và cao độ của các chiêng
Knah.
Hình
thức diễn tấu: người biểu diễn ngồi hoặc đứng hoặc vừa đi vừa thổi. Khi thổi để
Đinh Năm ngang ngực, đầu các ống hơi hướng lên trên, miệng ngậm vào đầu núm
bầu, tay phải đỡ dưới hàng ống trên, ngón cái đặt vào lỗ của ống thứ nhất ở bên
cạnh, ngón trỏ và ngón giữa đặt vào 2 lỗ của ống thứ 2 và 3, 2 ngón còn lại có
chức năng nâng và giữ. Tay phải đỡ hàng ống dưới, các ngón như tay trái.
Thưởng
thức tiếng khèn Đing Tak Tar (Đinh Tắt Tà), câu hát truyền thống của bà con dân
tộc Ê Đê.
B. Đing Tak Tar: Nhạc cụ này gồm một ống nứa có ba
lỗ, được cắm một đầu vào trái bầu khô.
Khi
biểu diễn, người biểu diễn ngồi hoặc đứng, đặt Đinh Tak Tar ngang ngực, phần
ống nằm ngang người. Ngón trỏ và ngón giữa tay phải kẹp vào phần ống nứa phía
sau, ngón cái bịt đầu ống.Tay trái nắm phần ống dài phía trước, ngón cái bịt lỗ
bên cạnh phải, ngón trỏ, ngón giữa đặt lên 2 lỗ nằm phía trên.
Ngoài
ra còn có các loại đinh như: Đing buốt chốc, Đing ring, Đing
téc.
C. Đinh Buôt Kliă: là cây sáo dọc, làm bằng ống nứa,
có 4 lỗ bấm và mỗi lỗ là 1 nốt.
Hình
thức diễn tấu: người biểu diễn ngồi hoặc đứng, cây sáo để dọc, phần đuôi hơi
hướng ra ngoài, miệng ngậm vào đầu thổi. tay phải ở trên, tay trái ở dưới, ngón
cái đặt phía sau, ngón trỏ và ngón áp út đặt lên các lỗ bấm. Ngón giữa có nhiệm
vụ giữ ống.
Tù
Và Ki Pah dân tộc Ê Đê.
Ki
Pah: Là chiếc tù bằng sừng trâu
(ki là sừng, pá là vỗ). Một đầu sừng rỗng, đầu nhọn cưa đi để thành 1 khe hẹp,
ở giữa gần phần đầu nhỏ có nhô lên 1 cuôp (lưỡi gà) hình chữ nhật gắn kín bằng
sáp ong làm núm ngậm vào để thổi. Khi thổi người ta dùng lòng bàn tay vỗ vào
miệng tù và để tạo nên âm thanh vang xa.
Hình
thức diễn tấu: đặt nằm ngang, tay trái nắm thân chiếc tù bằng 4 ngón tay, ngón
cái bịt đầu ống nhỏ để thay đổi cao độ, âm thanh. Miệng ngậm vào cuoop, dùng
hơi thổi.
Nhạc cụ bằng dây, như:
Brố: Gồm một nửa quả bầu khô có đường kính từ 14 – 20 cm , phần núm được gắn với một cần đàn dài từ 1,2m – 1,4m
(bằng gỗ). Có hai tay bằng tre để mắc dây và lên dây. Trên cần đàn có năm phím
bấm lam bằng bông gòn trộn với sáp ông đen, mỗi phím cách nhau từ 5 – 6 cm .
Cồng
chiêng Ê Đê
Cồng chiêng:
Phổ
biến và được đồng bào yêu thích là bộ nhạc khí bằng đồng, cồng (Knah) và chiêng (ching). Bộ cồng cỡ
nhỏ không núm gồm 6 chiếc, từ nhỏ đến lớn bỏ lọt vào nhau đánh bằng dùi gỗ. Mỗi
cái đều có tên riêng và chức năng riêng theo thứ tự từ lớn đến nhỏ là:
1)
Knah
2)
Lhiang (còn gọi là ana lhiang)
3)
Mdu Khơk (còn gọi là Knak Khơk)
4)
Hluê Khơk (còn gọi là mong)
5)
Hluê lhiang
6)
Hluê khơk diêt (còn gọi là k’khiêk)
Chiêng
thì có núm, lớn hơn knah và gồm 3
chiếc to nhỏ khác nhau, đứng đầu là ana, thứ đến
là mdu, sau nữa là mong. Người cử nhạc
dùng dùi gỗ có bọc vải đánh vào mặt núm. Bên cạnh đó, còn có char là cái lớn nhất không có núm, dùng để cầm
nhịp. Dàn nhạc Ê đê còn có trống cái, hgơr đi kèm,
đồng thời đóng vai trò mở đầu và kết thúc một bản hoà tấu.
Hình
thức diễn tấu: thường diễn tấu trong nhà dài, ngồi trên ghế Kơ pan (K’pan) quay mặt về hướng Đông, cồng và
chiêng để hơi chếch trên đùi. Tay phải cầm rùi, đánh vào mặt của chiêng và
cồng, tay trái xòe ra, áp vào mặt ngoài (mặt phẳng). Khi diễn tấu, tay trái mở
ra hoặc áp vào hoặc gõ các ngón tay trên mặt phẳng phía sau. Riêng Mđụ đặt nằm
xuống ghế, dưới kê vải hoặc 1 lớp bao bố để ngăn bớt độ vang.
Ngoài
ra, người Ê đê còn có một loại chiêng là chiêng ống (ching Kôk): gồm 7 ống lồ ô to bằng cổ tay, 1 đầu bịt
bằng các mắt ống, 1 đầu rỗng. sáu ống được cắt vát khoảng 1 nửa ống ở đầu rỗng,
1 ống để nguyên. Khi diễn tấu, cầm lỏng tay theo chiều thẳng đứng (phần đầu ống
bịt ở phía trên) bằng các ngón của tay trái ở đầu nguyên, không bị vát, cách đầu
ống khoảng 5-7 cm . Tay phải cầm rùi tre hoặc gỗ, 1 đầu rùi được bịt
vải, hoặc cao su.
Chinh
Kram (chiêng tre) – người tập đánh chiêng thường bắt đầu từ bộ chiêng này.
Người Ê Đê thường ngồi khi đánh chiêng. Trong nhà sàn, ghế dài (kpan) dựng sát
vách là chỗ ngồi của đội chiêng. * Báo Đắc Lắc.
Chiêng tre
Bộ Cing kram (chiêng tre) thường
có từ 5 – 9 chiếc, đôi khi cũng tăng lên gần 20 chiếc. Cũng giống như dàn
chiêng bằng đồng, mỗi dàn chiêng tre là một hợp xướng âm thanh, tương ứng với
dàn Chiêng đồng.
Hình
thức diễn tấu: mỗi nghệ nhân đặt ngang thanh tre trên đùi, dùng rùi gõ vào mặt
hơi cong lên (mặt cật) của thanh tre. Nếu có cộng hưởng sẽ kẹp giữa 2 bắp chân
của nghệ nhân, phía dưới thanh tre. Khi diễn tấu, nghệ nhân cầm lỏng thanh tre
bằng ngón cái hoặc ngón trỏ.
Chọn
rồi, cây tre được đưa về phơi khô chừng hai tháng, không để nứt nẻ, sau đó tùy
vào đường kính của ống tre mà cắt theo kích cỡ dài, ngắn khác nhau, để tạo âm
thanh trầm, bổng, du dương… (thông thường, dài từ 30 – 45 cm , đường kính từ 8 – 10 cm ). Khó nhất là quá trình thẩm âm của chiêng tre.
Mỗi
cặp chiêng (ống tre và thanh tre) phải có một loại âm thanh, giai điệu tương
ứng với một lá chiêng đồng. Chính vì thế, bộ chiêng tre cũng được cấu tạo các
kích cỡ, âm thanh khác nhau, có hệ thống như bộ chiêng đồng với biên chế tương
ứng. Và các nghệ nhân để sử dụng và diễn tấu được cồng chiêng bằng đồng, trước
đó đều phải sử dụng thuần thục chiêng tre.
Trải
qua năm tháng, do thời tiết thay đổi, âm thanh của từng chiếc chiêng tre cũng
bị thay đổi theo, bị lạc “giọng”. Người chỉnh chiêng tre phải vừa có đôi tai
thẩm âm kỳ tài, vừa có bàn tay khéo léo, bởi đồ nghề để chỉnh chiêng tre không
phải búa, đe… như chỉnh chiêng đồng, mà chủ yếu là dùng cưa tay, dao lát cắt,
gọt bớt miệng ống tre… làm cho âm thanh của nó cao hơn hoặc thấp hơn, tiếng
chiêng tròn, vang hơn, đúng với chức năng của nó trong dàn chiêng.
Cồng chiêng Ê Đê.
Nhạc Chiêng
Tiếng
chiêng Ê Đê có âm thanh chắc, khỏe, dồn dập, ngân và vang xa như khát vọng của
chàng Đam San từ thuở nào dám chống lại luật tục mẫu hệ ngàn đời của cộng đồng
là ước mơ bắt cả Nữ thần Mặt Trời về làm vợ…
Chiêng
Ê Đê mang đậm tính tiết tấu mặc dù những yếu tố còn lại như giai điệu, hòa
thanh… vẫn không bị lấn át. Trong 9 chiếc chiêng của cả dàn, trừ chiếc Sar lớn nhất giữ nhiệm vụ bè trầm thì 2 chiếc có
núm là M’đú và Ana ching đảm
nhiệm phần tiết tấu, 6 chiếc còn lại là 6 chiếc chiêng bằng K’lác là K’na ti, H’lang, Khơc, H’luê
khơc, H’luê liang và M’đú khớc diết thực
hiện phần giai điệu. Người Ê Đê chỉ dùng dùi đánh vào phía trong các chiêng
bằng và vào phía ngoài đối với những chiêng có núm.
Với
người Ê Đê, việc tấu chiêng thường là ở trong nhà. Tại đó những nghệ nhân ngồi
tấu chiêng trên chiếc K’pan (ghế dài
– được đẽo gọt từ một thân gỗ, không chắp nối) truyền thống. Các bài chiêng cụ
thể đã có quy định chặt chẽ nhưng tính ngẫu hứng, tính dân chủ và sự sáng tạo
lại là đặc điểm nổi bật trong sinh hoạt đối với cồng chiêng.
Chiêng
Ê Đê có khá nhiều chủng loại như: K’do, Ngansa, M’nhum, Luir,
Kur, Loa với các nhóm (nhánh) K’pă,
M’thur và Adham, riêng
nhóm Ê Đê Bih có chiêng Vắcvei (đặc biệt hơn các nhánh khác từ trang phục
cũng như dàn chiêng), cả dàn gồm 6 chiếc nhưng đều là chiêng núm, nếu xếp lồng
vào nhau thì các vòng tròn từ cái lớn nhất đến cái nhỏ nhất đường kính của
chúng cách đều một đốt ngón tay cái (theo thứ tự)… Các dàn chiêng Ê Đê nhìn
chung đã có âm hưởng giống nhau nhưng âm khí lại khác nhau, tuy vậy khoảng cách
về cao độ giữa mỗi chiếc trong cả dàn vẫn phải là những hằng số.
Học
hỏ * ảnh Bảo Hưng
Đôi
điều về Cồng Chiêng Ê Đê (CT)
I . Giới thiệu sơ lược:
Đăklăk,
vùng đất bazan hùng vĩ, nơi tập trung sinh sống của người Ê đê hay Ra đê… biến
âm tên gọi của cụm từ Yang Aê Diê có nghĩa là (Con cái của trời). Người Ê đê là
cộng đồng thống nhất về ý thức tộc người, theo chế độ mẫu hệ. Vì vậy, trong gia
đình chủ nhà là phụ nữ, họ chủ động trong hôn nhân. Đàn ông khi được cưới về sẽ
cư trú luôn bên nhà vợ, con cái mang họ mẹ…
Ngoài
trồng trọt nông sản như lúa, ngô, khoai… họ còn chăn nuôi trâu, lợn, gà… Ngày
nay do sự thay đổi và phát triển của xã hội họ chuyển sang trồng cây công
nghiệp là chính. Người Ê đê có một nền văn hóa độc đáo và phong phú, đáng kể là
các sử thi (Khan), nghệ thuật điêu khắc và độc đáo nhất là âm nhạc dân gian mà
cụ thể hơn là âm nhạc Cồng chiêng Ê đê, một trong những thành tố góp phần để tổ
chức UNESCO công nhận không gian văn hóa Cồng Chiêng Tây Nguyên là di sản phi
vật thể của nhân loại.
II
. Khái niệm, tên gọi Cồng Chiêng Ê đê:
1 . Khái niệm:
Cồng
Chiêng là tên người Kinh gọi để
chỉ loại nhạc cụ được đúc hay gò bằng đồng, Cồng có núm ở
giữa, Chiêng không có núm ở giữa.
Tên
gọi: Cả Cồng và Chiêng người Ê
đê gọi chung là Cing (Ching).
1.2. Ching Ê đê: Được gọi là nhạc cụ thuộc bộ gõ định âm vì
khi diễn tấu phát ra cao độ, tiết tấu, trường độ và âm sắc. Đó là những thuộc
tính của âm thanh có tính nhạc.
1.3
Cũng như các dân tộc Tây Nguyên khác: Cồng Chiêng được xem là nhạc cụ linh
thiêng nên thời kỳ đầu, chinh Ê đê sử dụng để kết nối giữa con người và thần
linh, về sau mới được sử dụng trong các lễ hội dân gian.
1.4 Ching Ê đê: còn có tên gọi khác là Ching Knăh.
2 . Lịch sử, nguồn gốc Ching Ê đê:
Các
nhà nghiên cứu văn hóa dân gian cho rằng Ching Ê đê có
nguồn gốc từ Cồng Chiêng đá (Gong lu) có
nhiều ở Đăklăk và Đăknông. Tiếp đến họ sử dụng tre nứa để làm Ching vì vật liệu này có sẵn và dễ tìm hơn đá
phát ra âm thanh. Người Ê đê gọi nó là Ching Kram (Chiêng tre).
Đến thời đại đồ đồng, Cồng Chiêng đồng mới ra đời.
Có
nhiều luồng ý kiến trái ngược nhau về lịch sử nguồn gốc Ching Ê đê: "Ching xuất hiện từ bao giờ, Ching xuất hiện như thế nào? Đó là vấn đề đặt ra
cho các nhà nghiên cứu âm nhạc, dân tộc học khi nghiên cứu dân tộc Ê đê".
(Ngô Đức Thịnh – Văn hóa dân gian Ê đê – giảng viên khoa Âm nhạc Di sản – Học
viện Âm nhạc Huế)
Một
số nghệ nhân thì nói rằng: “ngày trước, cha ông họ từ Nam Đảo đến Tây Nguyên
bằng đường biển, mang theo bộ Chiêng truyền thống của mình nhưng không thể chế
tác được Chiêng nữa, họ phải mua ở những vùng miền khác như Ching Lao (Chiêng Lào) Ching Kur (Chiêng Campuchia) Ching Juăn
(Chiêng kinh)… về thẩm âm lại cho phù hợp với hàng âm cao độ
của dân tộc mình để sử dụng.
NSND
Y Moan đang thẩm âm chiêng.(ảnh Bảo Hưng)
3. Phân nhóm – Cao độ – Tiết tấu Chiêng Ê đê:
3.1.
Phân nhóm: qua chuyến đi khảo sát điền dã tại Tỉnh Đăklăk chúng tôi đã gặp một
số nghệ nhân để lấy số liệu, đo đạc và tìm hiểu về cồng chiêng Êđê và đã ghi
lại được cao độ tiết tấu bộ chiêng Ê đê sau:
3.1.1. Nhóm (Ching núm)
– Ching Char (Sar)
– Ching Ana
– Ching Mdu
– Ching Moong
3.1.2. Nhóm H’liang (Ching bằng)
– Ching Knah di
– Ching H’ liang
– Ching H’luê H’liang
3.1.3. Nhóm Khơk (Ching bằng)
– Ching Khơk
– Ching H’Luê Khơk
– Ching H’Luê Khơk Điêt
: Con trai lớn
:
Con trai thứ hai
:
Con trai út
: Con gái lớn
: Con gái thứ hai
: Con gái thứ ba
: Ông
: Mẹ
: Bố:
Cậu
3.2. Cao độ: Ching Ê đê có khá
nhiều loại. Vì vậy, không phải dàn Ching Ê đê nào cũng có kích cỡ và cao độ
giống nhau, nhưng thường gặp các bộ Chiêng có cao độ gần chuẩn như sau:
3.3.
Tiết tấu:
Dù
giai điệu và hòa âm nghe rất rõ ràng nhưng tiết tấu vẫn nổi trội lên hàng đầu
khi nghe diễn tấu Ching Ê đê. Ching Char làm bè trầm, còn Ching Ana, Ching
moong, và Ching Mdu giữ tiết tấu cho các Ching còn lại đi giai điệu.
4. Cách diễn tấu – một số bài bản Ching Ê đê:
4.1.
Cách diễn tấu:
Điểm
khác biệt ở cách diễn tấu Cồng Chiêng của người Giarai, Banar, M’nông…so với
diễn tấu Ching Ê đê là: nghệ nhân xếp thành vòng tròn, luôn di chuyển, người
hơi khom lưng về phía trước, thường kết hợp với múa xoan…Còn người Ê đê diễn
tấu Cồng Chiêng ngay trong nhà dài, trên ghế K’pan (một
loại ghế dài nằm ở phía Tây trong nhà dài). Chỉ vài trường hợp Ching Ê đê được
đánh ngoài trời là khi cúng bỏ mả, cúng bến nước, tang lễ… Các Ching núm được
đánh bằng dùi gỗ có bọc vải mềm, Ching Bằng đánh bằng dùi gỗ không bọc gì, các
Chiêng Bằng đều được đánh vào mặt trong của Chiêng, đó cũng là điểm khác biệt
trong cách diễn tấu Cồng Chiêng của người Ê đê với các tộc người Tây Nguyên
khác.
4.2. Một số bài bản Ching:
4.2.1. Các bài thường:
– Drông Tuê (Đón khách)
– Cing ngăn
– Mời rượu
– Đua tài đánh chiêng
4.2.2. Các bài theo điệu dân
ca:
– Ai ray
– Ciricira
4.2.3. Các bài cúng lễ:
– Nga Yang (Cúng Giàng)
– Droong Yang (Gọi Giàng)
– Báo nhà có người chết
– Nga Yang Atâo (Cúng báo ông bà) và một
số bài đã thất truyền
Dưới đây là bài Ching Ê Đê (Cing Ngăn)
(Ký âm: Vũ Lân)
Đôi
vợ chồng nghệ nhân du ca truyền thống dân tộc Ê Đê – Già H’Junh & Già Y
Gông.
III.
Kết luận và đề xuất
Kết luận:
Với
phạm vi thời gian và khuôn khổ chật hẹp của một bài giới thiệu, trình độ về
Cồng Chiêng Ê đê có hạn nên những vấn đề nói trên vẫn còn đang là chưa thật đầy
đủ, nhưng để hỗ trợ cho những người mới làm quen với Ching Ê đê, chúng tôi nghĩ
cũng rất cần thiết.
1 .
Một vài đề xuất:
–
Hội thảo xong, chúng ta sẽ làm gì với bộ môn Cồng Chiêng?
Đây
là câu hỏi không dành riêng cho ai, có rất nhiều ý kiến trái ngược nhau trong
buổi hội thảo “vấn đề đào tạo âm nhạc di sản khu vực Miền Trung và Tây Nguyên”
nhưng chung quy lại vẫn chưa có kết luận cụ thể.
–
Học viện Âm nhạc Huế và khoa Âm nhạc Di Sản làm gì khi Việt Nam được công nhận
thêm 2 loại hình âm nhạc di sản phi vật thể của nhân loại?
–
Là những giảng viên thuộc khoa Âm nhạc Di Sản, chúng tôi rất mong mỏi câu trả
lời thẳng thắn và có trách nhiệm hơn từ cấp lãnh đạo Học viện Âm nhạc Huế.
Cồng
chiêng – nhạc cụ thiêng của đồng bào các dân tộc ở Tây Nguyên. Các nhạc cụ của người Ê Đê (Bài và ảnh: Đặng Hoàng Thám)
Người
Ê Đê (còn gọi là Rađê) có khoảng gần 35 vạn người, cư trú tập trung ở tỉnh Đắk
Lắk, phía nam tỉnh Gia Lai, miền tây của hai tỉnh Khánh Hòa và Phú Yên. Người Ê
Đê có kho tàng văn hóa dân gian rất phong phú. Trong đó nghệ thuật âm nhạc phát
triển rất đặc sắc và độc đáo, giàu bản sắc cùng với sự đa dạng phong phú trong
các hình thức biễu diễn. Nhạc cụ của người Ê Đê gồm có: cồng chiêng, trống,
sáo, khèn, Gôc, Kni, đàn, Đinh Năm, Đinh Ktuk được nhiều người yêu thích.
Cồng
chiêng là nhạc cụ của các dân tộc Ê Đê, Ba Na, Gia Rai, Stieng thuộc bộ gõ,
được làm bằng đồng thau, hình tròn như chiếc nón quai thao, đường kính khoảng
từ 20
cm đến 60 cm , ở giữa có hoặc không có núm. Người ta dùng dùi gỗ có
quấn vải mềm (hoặc dùng tay) để đánh cồng, chiêng. Cồng, chiêng càng to thì
tiếng càng trầm, càng nhỏ thì tiếng càng cao. Âm thanh của cồng, chiêng vang
như tiếng sấm rền. Đối với các dân tộc ở Việt Nam, cồng, chiêng được coi là
nhạc cụ thiêng. Lúc đầu, cồng, chiêng chỉ dùng để tế lễ thần linh, sau này mới
được dùng trong các lễ hội dân gian. Văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên được UNESCO
công nhận là kiệt tác truyền khẩu và phi vật thể nhân loại. Hiện nay, tại các
vùng có cồng chiêng như ở Tây Nguyên, hàng năm có tổ chức Lễ hội Cồng chiêng
rất hoành tráng.
Vũ
điệu cồng chiêng Ê Đê.
Vũ điệu cồng chiêng.
Bro là nhạc dây phổ biến của người Ê Đê. Bro là một ống tre lồ ô dài khoảng 90 đến 100 cm , đường kính từ 5 đến 8 cm . Phần mặt đàn có dây giăng chạy qua, còn phần đối
diện mặt đàn, trên thân ống có 1 lỗ để gắn quả bầu, trét mật ong cho kín khe
hở. Bro nguyên thủy chỉ có một dây làm bằng xơ dứa se lại và vuốt bằng sáp ong.
Loại Bro cải tiến hiện nay có hai dây krom (dây thép). Ngay mặt trên thân ống,
phần dưới dây có 3, 4 núm cao làm bằng sáp ong gọi là phím. Bro là nhạc cụ dành
cho nam giới, đánh độc tấu hoặc tự đệm trong lúc hát. Khi đàn, chàng trai không
mặc áo. Anh ta úp quả bầu tăng âm vào bụng (phần trên rốn). Tay trái bấm phím,
những ngón tay phải móc dây đàn, đồng thời úp mở quả bầu để tạo độ rung, vang
khác nhau.
Ana
Kongan loại nhạc cụ bằng đồng
thuộc nhóm gõ được tạo âm bằng cách xóc, có hình dáng như chiếc vành khăn đeo
vào ngón tay cái (Ana Kongan), ở giữa hình vành khăn
có những hạt sỏi nhỏ, khi chơi, người chơi chỉ rung ngón tay cái thì nhạc cụ
tạo ra những âm thanh vui tai. An Kongan thường
được dùng trong các ngày lễ cúng như mừng thọ, bỏ mả, tang ma, rước trống…
Đing
Năm là một nhạc cụ họ hơi (họ
sáo) của một số dân tộc ở Tây Nguyên. Nhạc cụ này thường được dùng để thổi theo
điệu hát Ayray, trong các lễ hội: Lễ cúng
bến nước, lễ cầu mưa, lễ mừng lúa mới, lễ lên nhà mới, tăng lễ… Trong các lễ
hội này, nhạc cụ được sử dụng thổi theo làn điệu hát. Âm thanh trầm bổng, cao
vút, réo rắt, dồn dập thể hiện cách điệu bản chất hoang sơ của núi rừng Tây
Nguyên.
Nhạc
cụ Bro.
Đing
Ktút hay Đinh vuốt là một loại nhạc cụ họ hơi có 4 lỗ trên
thân tre như sáo trúc, thiết diện tròn, bên trong rỗng từ đầu này sang đầu kia,
dùng phối hợp với thể loại hát Kưứt, một người
thổi và một người hát. Âm thanh như gió thổi nhẹ, như suối reo róc rách gợi nên
được khung cảnh thiên nhiên phóng khoáng của núi rừng Tây Nguyên.
Goong là một ống tre lồ ô dài khoảng 70 đến 90 cm , đường kính từ 5 đến 8 cm , hai đầu ống đều có mấu kín. Phía chân đàn, phần dưới
mấu tre có mắc một đầu dây vào, phần đầu dây còn lại quấn vào những trục lên dây
bằng gỗ, cắm xuyên qua ống ở phía đầu đàn. Tuy nhiên, có lẽ do ống tre có độ
vang kém nên một số nghệ nhân đã nghĩ ra cách gắn thêm nửa quả bầu khô rỗng
ruột ở dưới các dây phía chân đàn để làm tăng độ vang của âm thanh. Đàn goong
có nhiều loại, tùy theo thiết kế, đàn có từ 10 dây đến 18 dây. Goong là nhạc thường dùng để diễn lại những bài
của cồng chiêng bằng hình thức độc tấu.
Kèn
Đing Năm.
Hgor là loại trống da chỉ có những gia đình giàu có
mới sử dụng. Trống được làm bằng một thân cây độc mộc khoét rỗng bên trong. Mặt
trống rộng chừng 70 cm đến 1m được bịt bằng da trâu, có gắn một hàng lục
bằng đồng. Dùi trống bằng gỗ bịt vải, da. Trống Hgor luôn được chơi chung với đàn Ching và do nghệ nhân có tuổi đánh. Trống Hgor còn được đánh lên khi có tin buồn như nhà có
người chết.
Ky pá là loại nhạc cụ như tù và làm bằng sừng trâu, khi
thổi, người thổi dùng lòng bàn tay vỗ vào miệng tù và tạo tiếng rung, tiếng
ngắt. Ky pá có âm lượng rất lớn nên thường được dùng
phát hiệu lệnh chiến đấu, đuổi muông thú. Ky pá còn dùng
trong lễ tang ma, rước trống, cúng rẫy, cúng thần nước…
Ching là loại nhạc cụ gõ bằng đồng phổ biến và độc
đáo. Ching theo quan niệm của người Ê Đê có thể giúp
con người tiếp xúc với thần linh (Yang) Vì vậy Ching chỉ xuất hiện trong các lễ lớn và có giá
trị vật chất rất cao (Một bộ Ching tốt có
thể đổi 1 con voi hay 20 con trâu).
Lễ
trưởng thành của người Ê Đê. Các nghi lễ, lễ hội vòng đời
người (Minh Ngọc)
I. Các nghi lễ
Các
dân tộc bản địa Tây Nguyên nói chung, Đắk Lắk nói riêng, có một nền văn hoá
nghi lễ – lễ hội vô cùng độc đáo. Nó đi suốt vòng đời của mỗi con người, từ lúc
còn nằm trong bụng mẹ đến khi sinh ra, trưởng thành rồi trở về với thế giới tổ
tiên ông bà. Đối với dân tộc Êđê có các nghi lễ như sau: Lễ cúng khi người mẹ
mang thai, lễ cúng trước khi sinh, lễ cúng đặt tên thổi tai, lễ cúng đầy tháng,
lễ cúng đầy một mùa rẫy, lễ cúng đầy ba mùa rẫy, lễ cúng đầy bảy mùa rẫy, lễ
cúng tròn 15 mùa rẫy, lễ cúng trưởng thành (tròn 17 mùa rẫy), lễ hỏi chồng, lễ
cưới chồng, lễ cúng sức khoẻ cho đôi vợ chồng trẻ, lễ cúng sức khoẻ hàng năm
của mỗi gia đình, lễ cúng sức khoẻ cho chủ nhà khi bước vào tuổi 50, 60, 70,
80… lễ cúng vào nhà mới, lễ rước kpan, lễ kết nghĩa anh em, lễ tiếp khách, lễ
tang, lễ bỏ mả…
1. Lễ cầu sinh đẻ:
Lễ
được tổ chức khi người phụ nữ có mang ba tháng. Với nghi lễ này người phụ nữ
mang thai và gia đình tin tưởng rằng đứa trẻ sinh ra sẽ khoẻ mạnh thông minh
hơn người.
2. Lễ đặt tên:
Được
thực hiện sau khi cháu bé ra đời một ngày. Lễ có hai bước. Bước thứ nhất là
cúng Yàng Bah Huê, thần che chở trẻ sơ sinh và con người. Tiếp theo là lễ thổi
tai (Băng Kiga) cho trẻ.
Lễ
cúng đặt tên là một nghi lễ quan trọng trong hệ thống nghi lễ vòng đời người.
Nó là niềm hy vọng của gia đình đứa bé về tương lại tốt đẹp của con mình.
3. Lễ trưởng thành:
Là
một trong những lễ quan trọng trong các nghi lễ vòng đời người của dân tộc Êđê.
Khi cháu bé mới sinh, trong lễ đặt tên, dăm dei (người cậu) đeo vào tay cho
cháu một cái vòng đồng và cúng cho cháu một bộ áo khố, một đôi dép da trâu, một
vỏ quả bầu khô đựng nước, một chiếc khiên, một thanh đao. Tất cả được bỏ trong
một chiếc gùi và người mẹ cất giữ cẩn thận.
Cháu
bé phải trải qua bảy lần cúng sức khoẻ, mỗi lần cúng, người ta đánh dấu vào
chiếc vòng một khấc. Khi vòng đủ bảy khấc thì đứa bé đến tuổi trưởng thành
(khoảng 17 – 18 tuổi). Sau lễ trưởng thành, chàng trai được tự do đi làm ăn xa,
hoặc tìm bạn đời và kết nghĩa anh em với người khác buôn.
4. Lễ hỏi chồng:
Là
lễ mở đầu trong bốn lễ cưới. Các cô gái Êđê được tự do lựa chọn người yêu. Nếu
cô gái tìm được người vừa ý thì báo với cha mẹ để chuẩn bị làm lễ hỏi. Nhà gái
chuẩn bị một lễ hỏi gồm một ché rượu, một vòng đồng để cúng thần. Sau đó gia
đình cô gái cùng ông mối đến nhà trai. Nếu nhà trai ở buôn khác thì những người
hỏi chồng mang thêm gói cơm nếp. Đến nhà trai ông cậu cầm chiếc vòng đồng hỏi ý
kiến chàng trai lần cuối. Chàng trai trả lời ưng thuận. Họ làm lễ trao vòng. Cô
gái và chàng trai cùng nắm tay vào chiếc vòng đồng. Đó là lời giao ước hôn thú.
Từ đây chàng trai, cô gái trở thành bạn đời, hai gia đình thành thông gia. Mỗi
bên gia đình cử ra người đỡ đầu (miết ava). Miết ava là người thay mặt hai gia
đình khuyên răn, bảo ban cô gái, chàng trai, thu xếp mọi sự bất hoà giữa hai
người này hoặc giữa hai gia đình; đồng thời định ngày làm các lễ tiếp theo và
lễ cưới chính thức cho đôi bạn trẻ.
5. Lễ uống rượu cần mừng năm mới:
Được
tổ chức hàng năm, vào cuối mùa rẫy, khoảng từ tháng 12 đến tháng 1 dương lịch.
Lễ được tổ chức tại nhà chủ buôn (khoa buôn) có sự tham gia của cả buôn.
Đến
ngày lễ, người ta buộc vào gốc blang kbao một con trâu đực. Già trẻ, trai, gái
mặc quần áo đẹp tụ tập quanh cây nêu và con trâu. Chiêng trống nổi lên. Ba
chàng trai to khoẻ, được già làng chọn trước, mặc khố, ở trần, một người cầm
dao, hai người cầm cây lao dài múa trước mặt con trâu và đi vòng quanh con trâu
(ngược kim đồng hồ) bảy vòng. Bất thần chàng trai cầm dao chém vào khuỷu chân
trái sau của trâu. Chàng lại lựa thời cơ chém vào khuỷu chân phải sau của trâu.
Con vật bị thương nặng lồng lộn. Một trong hai chàng trai cầm cây lao, nhanh
như ngọn gió nhằm đúng vị trí, đâm vào tim con trâu. Chàng trai thứ hai cầm lao
đâm tiếp. Con trâu quỵ xuống, mọi người hò reo, mừng vui.
Sau
đó già làng cầm cần rượu hít một hơi dài rồi trao cần cho mọi người (theo thứ
tự nữ trước, nam sau). Chiêng trống rộn ràng. Mọi người vừa uống rượu vừa ăn
thịt trâu nướng. Cứ thế suốt đêm, già trẻ, trai gái ăn uống, nhảy múa, ca hát
theo nhịp chiêng trống xung quanh bếp lửa, mừng năm mới.
6. Lễ lên nhà mới:
Gồm
nhiều nghi lễ: Trước hết là nghi lễ nổi lửa. Tất cả các bếp trong nhà đều đốt
lửa. Trong một nhà sàn Êđê thường có nhiều bếp: bếp chủ, bếp khách, bếp các
con.
Sau
đó là lễ cúng tổ tiên ông bà, mời các vị về dự lễ cúng nhà mới, cầu mong những
người đã khuất chứng giám và phù hộ cho con cháu.
Sau
lễ cúng yàng nhà là lễ cúng sức khoẻ cho chủ nhà và các con cháu trong gia đình
của chủ nhà mới với ý nghĩa cầu cho chủ nhà có nhà mới sống ấm êm, hạnh phúc và
gắn bó với cộng đồng.
7. Lễ bỏ mả:
Lễ
bỏ mả là một lễ lớn trong hệ thống nghi lễ vòng đời của dân tộc Êđê nói chung
và nhóm dân tộc Êđê Mdhur nói riêng. Theo quan niệm của người Êđê: Sau ba năm
chôn cất người quá cố thì gia đình, dòng họ lại tổ chức lễ bỏ mả để tiễn đưa
linh hồn người chết về với tổ tiên ông bà. Lễ này được tổ chức sau mùa rẫy,
khoảng từ tháng 12 đến tháng 3 dương lịch. Lễ bỏ mả được tổ chức trong từng gia
đình riêng lẻ và có sự tham gia của cả dòng họ và cả cộng đồng buôn làng.
Lễ
cúng thần lúa ở buôn T’Liêr (Hòa Phong, Krông Bông, Đắc Lắc).
II
. Các Lễ hội nông nghiệp.
Hệ
thống lễ hội nông nghiệp của đồng bào Êđê, cũng như các dân tộc bản địa Tây
nguyên được tiến hành suốt cả một mùa rẫy (từ tháng 3 cho đến hết tháng 12 hàng
năm), nhằm thể hiện phong tục, tập quán trong canh tác nương rẫy, tạ ơn các vị
thần linh của núi rừng và cầu mong một vụ mùa bội thu, nhà nhà no đủ, buôn làng
bình yên, giàu đẹp.
Người
Êđê có các nghi lễ nông nghiệp như: Lễ tìm đất, lễ phát rẫy, lễ đốt rẫy, lễ
gieo hạt, lễ vun gốc, lễ cầu no đủ, lễ cúng cầu mưa, lễ cúng thần gió, lễ cúng
cầu lúa trổ bông nhiều hạt, lễ cúng trước khi thu hoạch, lễ ăn cơm mới, lễ mừng
được mùa, lễ cúng bến nước, lễ cúng hồn lúa, lễ cúng kho lúa, lễ cúng nồi cơm
và bầu đựng gạo…
1.
Lễ cầu mưa:
Lễ
cầu mưa (kăm mah) và lễ cầu mùa (kăm buh) là một nghi lễ rất quan trọng của
người Êđê: Đánh dấu thời điểm một mùa rẫy mới đã bắt đầu, với mong ước cầu cho
mưa thuận, gió hòa, rẫy nương tươi tốt; thóc lúa đầy kho. Chính vì những lẽ đó
mà mọi gia đình trong buôn chuẩn bị rất kỹ trước khi tiến hành lễ cúng.
Khi
lễ cúng đã khép lại, chủ buôn mời tất cả mọi người về nhà mình ăn thịt heo,
uống rượu mừng một mùa rẫy mới.
2. Lễ mừng trận mưa đầu mùa:
Gồm
lễ toàn buôn và lễ riêng từng gia đình. Trong gia đình, lễ vật bày trên một cái
nia đặt ở giữa nhà, cạnh bếp khách. Trong nia còn có ống đựng lúa, gậy chọc lỗ,
các gói nhỏ hạt giống. Lễ này, chủ yếu tạ ơn thần trời đã cho mưa để lúa bắp
tươi tốt, nhà nha no ấm.
3. Lễ cúng bến nước:
Được
tiến hành hàng năm, nhằm cầu thần nước, tạ ơn thần nước và kết hợp sửa sang bến
nước. Lễ được làm trong hai ngày.
Ngày
thứ nhất: Một nhóm sửa lại đường lên xuống bến nước, sửa lại cầu tắm giặt, thay
ống dẫn nước và máy nước.
Ngày
thứ hai: Sáng sớm chủ bến nước sai con cháu làm ba con heo (một con cúng tổ
tiên ông bà, một con cúng thần bến nước, một con cúng sức khỏe cho chủ bến
nước); đồng thời buộc 7 ché rượu tại gian Gar (gian khách của nhà dài) để làm
lễ cúng các vị thần linh. Sau đó, mọi người mang lễ mời thần linh, ông bà về dự
lễ cúng bến nước.
Đoàn
người đi ra bến nước để làm lễ cúng, gồm: Thầy cúng, chủ bến nước, hai người
cầm khiên đao, ba người mang lễ vật. Đến bến nước thầy cúng đặt lễ cúng ở nơi
bằng phẳng gần bến nước. Sau đó, thầy cúng đọc lời khấn thần linh. Khấn xong,
thầy cúng cầm bình rượu có pha tiết heo đi từng máy nước đổ lên ống máy nước.
Sau đó thầy cúng cùng đoàn tuỳ tùng đi lên cổng bến nước làm lễ cúng thần giữ
bến nước rồi trở về nhà chủ bến nước làm lễ cúng thần đất. Cúng xong mọi người
lên nhà dài làm lễ cúng sức khoẻ cho chủ bến nước và cúng sức khoẻ cho thầy
cúng, đội chiêng và mọi người trong buôn. Sau đó, mọi người cùng ăn uống, hát
dân ca, thổi đinh năm, đing tuh… cho đến khuya mới chịu ra về.
4. Lễ tuốt lúa:
Được
tiến hành vào cuối tháng 10, khi lúa chín rộ. Khi tuốt lúa phải tuốt lúa theo
hướng DDông, kiêng tuốt lúa theo hướng Tây, sợ lúa theo mặt trời đi mất.
5. Lễ ăn cơm mới:
Được
tiến hành vào cuối mùa rẫy vào khoảng tháng 11 dương lịch. Lễ cúng được tổ chức
theo gia đình, tại rẫy và tại nhà, kéo dài ba ngày.
Gạo
cúng cơm mới phải là gạo thu hoạch từ khoảnh rẫy thiêng của rẫy lúa, được chăm
sóc đặc biệt. Giống chọn cẩn thận, chỉ có chủ nhà (người phụ nữ) được chăm sóc
cẩn thận, khi tuốt phải dùng tay để làm cho cây lúa khỏi bị đau, thần lúa sẽ ở
lại với chủ rẫy. Tại khoảnh rẫy thiêng, chủ rẫy cắm một cây nêu treo hình nộm
tượng trưng thần giữ rẫy.
Tiếp
theo là diễn tấu nhạc cụ tre nứa, hát ay ray, hát kưưt (dân ca), nhảy múa, ăn uống cộng cảm. Chiêng
trống diễn tấu điệu vui.
Ghế
K’pan – niềm tự hào của người Êđê, Ghế K’pan – niềm tự hào của
người Ê đê (TQ – DTV)
Đối
với cộng đồng dân tộc Êđê, Ghế K’pan không những là tài sản của gia chủ mà, là
một vật thiêng thể hiện sự sung túc giàu có của mỗi gia đình… còn là niềm tự
hào chung của cả Buôn làng.
Ghế K’pan biểu tượng sung túc
K’pan là một chiếc ghế độc
mộc, bằng gỗ nguyên khối dài khoảng 15m, rộng từ 65 đến 85cm, với độ dày 7-8cm
kê cao 45-50cm, hơi cong ở hai đầu tạo nên dáng vẻ vững chắc, mạnh mẽ.
Không phải nhà nào cũng được
làm K’pan, thường trong buôn chỉ có 1 đến 2 gia đình, còn buôn nào có nhiều
người giàu thì cũng chỉ có thêm 3 đến 4 nhà mà thôi. Gia đình nào muốn được
cộng đồng ủng hộ cho tổ chức lễ hội làm K’pan thì gia đình đó phải có kinh tế
khá giả, có tấm lòng hào hiệp, hay giúp đỡ những người xung quanh.
Bên cạnh đó, gia đình được làm
K’pan không chỉ phải lo đủ trâu, lợn, gà, rượu, gạo phục vụ cho bà con trong
những ngày làm K’pan, mà theo tục lệ còn phải tổ chức được các lễ hiến sinh,
cầu sức khỏe, có nhiều cuộc khoản đãi cộng đồng và có nhiều chiêng ché.
Để làm được một chiếc K’pan
cần phải có sự giúp sức của cả buôn làng, chứ một gia đình khó lòng làm nổi, vì
thế K’pan cũng có thể xem là biểu tượng thể hiện tinh thần đoàn kết giữa các
gia đình trong cộng đồng buôn làng dân tộc Êđê. Thời gian làm K’pan khoảng một
tuần mới có thể hoàn thành.
Ghế K’Pan trong nhà dài của
người Ê Đê.
Do
đồng bào Êđê theo chế độ mẫu hệ nên việc tìm chặt cây phải được bàn định trước
với gia đình bên vợ và cây rừng để làm K’pan phải được người phụ nữ có tiếng
nói trong gia đình lựa chọn. Đó là một cây gỗ cổ thụ, cao, to, thẳng, đã được
thần linh chứng giám cho phép chặt từ rừng thiêng.
Trước
khi muốn chặt cây lớn mang về làm K’pan thì chủ nhà phải lấy một mảnh nhỏ vỏ
cây mang về cúng thần. Để tránh mọi điều xui xẻo và mang lại nhiều may mắn cho
gia chủ K’pan. Khi đi chặt cây gỗ lớn nhà chủ và thầy cúng phải chọn ngày đẹp
trời, trong buôn không có đám tang. Dẫn đầu đoàn vào rừng chặt gỗ là người lớn
tuổi trong nhà cùng thầy cúng, tiếp đó là 7 người con trai khỏe mạnh mang theo
dao, búa, rìu. Đi cuối là dân làng và người nhà mang lương thực phục vụ.
Đến
chỗ cây lớn đã định, thầy cúng và chủ nhà phải chọn chiều cây đổ dọc theo dòng
nước chảy rồi mới cho bổ rìu. Chủ nhà là người bổ nhát rìu đầu tiên rồi sau đó
mới đến mọi người. Gỗ để làm K’pan phải chọn loại cây rừng lâu năm, cao, to,
thẳng, gỗ tốt. Cây ngả xuống, người ta chặt sạch cành lá. Chủ nhà và thầy cúng
đi lên thân cây 7 lần để đuổi tà ma, rồi những người thợ mới được dùng rìu đẽo
cây thành chiếc K’pan có hình chiếc thuyền với những đường nét khỏe khoắn.
Sau
khi thầy cúng cầm rìu bổ nhẹ vào K’pan theo tục lệ, mấy chục trai tráng trong
buôn cùng khênh K’pan về buôn, còn những thanh niên nam nữ khác vừa đi theo múa
hát, gõ chiêng. Đến đầu buôn, đám rước đặt K’pan xuống cho thầy cúng phủ vải đỏ
lên rồi mới đưa về, đặt ở vườn sau của chủ nhà.
Các
ngày sau đó, những người thợ khéo tay nhất buôn sẽ chạm khắc những hoa văn có
tính biểu tượng truyền thống Êđê lên chiếc K’pan và họ được chủ nhà nuôi cơm
rượu. Khi chiếc K’pan chính thức hoàn thành, mọi người trong buôn tập trung đưa
ra cửa trước, đặt một đầu lên sàn nhà. Người chủ ăn mặc đẹp, cầm lấy khiên,
kiếm đã được bày sẵn trên chiếu, đi lại 7 lần trên K’pan để xua đuổi điều xấu
và không may mắn rồi đặt tên cho K’pan như một sự thông báo chính thức mình là
chủ của K’pan. Lúc này, thầy cúng làm lễ khấn báo thần linh rằng, K’pan đã có
chủ và cho khiêng vào gian khách, đặt dọc vách phía tây nhà và khi ấy lễ cầu
Yang mới chính thức diễn ra.
Cùng
đưa K’Pan về làng.
Lễ rước Ghế K’pan
Sau
khi hoàn thành ghế K’pan thì tiến hành lễ rước về nhà. Tất cả mọi người tham
gia buổi lễ đều mặc trang phục truyền thống của người Êđê. Những Nghệ nhân mang
theo các loại nhạc cụ như đinh năm, đinh tút, tù và. Trước khi vào hành lễ,
thầy cúng mặc khố, áo truyền thống đi trước, theo sau là một tốp nam thanh niên
gồm 14 đến 20 người ghé vai cùng khiêng chiếc K’pan.
Tiếp
đến là thanh niên nam, nữ đi thành hai hàng dọc, còn các Nghệ nhân thì vừa đi
vừa diễn tấu, múa các loại nhạc cụ. Khi rước K’pan về đến nhà, trên sàn nhà đã
được trải chiếu và bày sẵn một bát cơm, vòng đồng, áo. Thầy cúng hoặc chủ nhà
cầm khiên, kiếm đạp lên đầu ghế K’pan bảy lần hoặc múa khiên, kiếm đi dọc K’pan
để “đuổi thần xấu” ra khỏi K’pan. Múa xong, thầy cúng báo cho dân làng và những
người đến dự biết tên của K’pan là gì. Ghế K’pan được quay đầu đưa vào nhà và
được kê vào đúng vị trí dọc theo vách phía tây tại gian tiếp khách, sát với
hàng cột. Khi được kê xong xuôi, thầy cúng bắt đầu cúng báo cho tổ tiên biết
ghế K’pan đã được đưa vào nhà.
Lễ
vật cúng gồm 5 ché rượu, 5 chén cơm, 5 chén rượu, 5 chén đựng thịt (mỗi thứ một
ít), một đầu heo, một miếng lá chuối cắt tròn. Khi lễ vật được bày xong, thầy
cúng ngồi trước lễ vật, chủ nhà ngồi bên cạnh, dàn chiêng đánh bài Tông Ngă
Yang khoảng 5 đến 10 phút thì dừng lại để thầy cúng khấn. Cúng xong, thầy cúng
cầm cần uống rượu trước, sau đó đưa cần cho chủ nhà và những người trong gia
đình vừa uống vừa ăn thịt. Khi những người trong nhà uống xong thì mời mọi
người dự lễ cùng ăn uống. Tiếng chiêng vang dội khắp buôn làng, những điệu múa
nhịp nhàng ngân mãi cho đến khi rượu nhạt thì buổi lễ mới chấm dứt.
Theo
quan niệm cổ xưa, gia đình nào làm được K’pan, chủ nhà nghỉ 2 ngày không đi làm
nhưng đến ngày thứ ba mở một ché rượu ngon mời người thân tới uống mừng sự hoàn
thành tốt đẹp của K’pan. Ngày nay, họ không thực hiện nhiều thủ tục kiêng kị
như trước, nhưng những bữa liên hoan chúc mừng vẫn diễn ra suốt đêm…
Lễ
rước K’pan là nghi lễ đặc trưng, mang tính sinh hoạt cộng đồng, thể hiện sự
đoàn kết của đồng bào Êđê. Vì thế, việc bảo tồn lễ rước K’pan là cơ hội để đồng
bào nhớ lại và gìn giữ những nét đẹp văn hóa đặc trưng của cộng đồng dân tộc
mình, đồng thời giáo dục con cháu phải luôn nhớ đến những thể thức sinh hoạt
văn hóa cộng đồng mang bản sắc dân tộc Ê đê.
Nhà
dài truyền thống của người Ê Đê. Nhà dài truyền thống của người
Ê-đê, Đắk Lắk (TQ- DTV)
Nhà
dài truyền thống của người Ê-đê, Đắk Lắk là một phức hợp không gian kiến trúc
độc đáo, thể hiện nét đặc trưng trong đời sống sinh hoạt, tín ngưỡng – tâm
linh, một công trình sáng tạo văn hóa vật chất ấn tượng.
Theo
quan niệm cổ truyền người Ê-đê, nhà dài là nơi chung sống của đại gia đình theo
chế độ mẫu hệ. Ngôi nhà thường xuyên được nối dài mỗi khi một thành viên nữ
trong đại gia đình xây dựng gia thất. Người con trai lấy vợ sẽ đến ở nhà vợ và
không có quyền hành gì.
Thông
thường ngôi nhà dài của đồng bào dân tộc Ê-đê có từ 7 đếm 9 cặp vợ chồng chung
sống. Trong ngôi nhà dài truyền thống các giá trị điêu khắc, trang trí, tạo hình
đều phỏng theo mô típ chế độ mẫu hệ, tín ngưỡng phồn thực.
Không
gian nhà dài bố trí ghế Kpan ngồi đánh chiêng, bếp lửa sinh hoạt; bài trí các
sản vật trên rừng dưới nước thể hiện sự giàu có: chiêng, ché, sừng trâu, ba ba,
kỳ đà, rau dớn…
Nguyên
vật liệu để dựng nên ngôi nhà dài truyền thống của người Ê-đê chủ yếu bằng gỗ,
tre, nứa, mái tranh. Kết cấu của nhà là cột kèo bằng gỗ tốt có độ bền cao. Nhà
được thưng vách và lót sàn bằng phên nứa, mái lợp cỏ tranh, đỉnh mái cách sàn
nhà khoảng 4 – 5m, lòng nhà rộng khoảng 4,5m – 5,5m, ngôi nhà tọa lạc hướng Bắc
– Nam.
Bên
trong nhà dài truyền thống của dân tộc Ê Đê.
Bố
cục nhà dài chia làm 2 phần: nửa phía trước gọi là “Gah” chứa các vật dụng như:
ghế chủ, ghế khách, bếp chủ, ghế dài Kpan, cồng chiêng và là nơi tiếp khách,
sinh hoạt chung trong gia đình. Nửa phía sau là “Ôk” là chỗ ở của các đôi vợ
chồng, đặt bếp nấu ăn chung.
Mái
nhà được lợp bằng cỏ tranh rất dày (nay có thể lợp bằng ngói), vách và sàn nhà
ghép bằng phên thân cây nứa bổ đôi đập giập. Các thanh đòn tay của mái nhà hầu
hết được đẽo bằng tay từ những thân gỗ nguyên cây dài cả chục mét. Vì vậy, dựa
vào số lần nối đòn tay, người ta có thể biết ngôi nhà đó đã được nối dài bao
nhiêu lần. Và thông thường, mỗi lần người Ê Đê nối dài thêm nhà là khi trong
nhà có một thành viên nữ xây dựng gia thất.
Từ
xa xưa, chiếc cầu thang là niềm tự hào của gia đình và cộng đồng. Nó là vật có
hình khối cân đối làm bằng gỗ, có các bậc thang được đẽo vát nối tiếp nhau từ
dưới đất lên đến sàn nhà. Mặt phẳng của các bậc thang thường nghiêng về bên
trong và số bậc thang bao giờ cũng mang số lẻ, vì đây là con số lí tưởng theo
quan niệm của người Ê Đê. Đáng chú ý, mỗi ngôi nhà dài bao giờ cũng có hai cầu
thang, một dành cho khách và một dành cho người nhà khi lên xuống.
Mặt
tiền của nhà dài.
Khi
đến với nhà dài của đồng bào dân tộc Êđê, du khách không chỉ được chiêm ngưỡng
vẻ đẹp của những ngôi nhà dài nổi tiếng, mà còn được khám phá và trải nghiệm
một không gian văn hóa rất đặc trưng của đồng bào nơi đây.
Trước
nguy cơ nhà dài truyền thống của người Êđê ngày bị mai một, Buôn Akô Dhông nằm
ngay trung tâm thành phố Buôn Ma Thuột đã có cách bảo tồn các ngôi nhà dài
truyền thống của đồng bào Êđê khá độc đáo. Đó là, già làng Ama H’rin đã phối
hợp với chính quyền địa phương tổ chức họp buôn làng, ai có nhu cầu làm nhà ở
mới theo kiểu nhà đồng bào Kinh (không phải nhà sàn dài truyền thống) chỉ được
làm sau các ngôi nhà dài sàn truyền thống. Nếu hộ gia đình nào không chấp hành,
buôn làng phạt và buộc phải tháo dỡ.
Nhờ
vậy, hiện nay, buôn Akô Dhông vẫn giữ được 53 ngôi nhà sàn dài truyền thống của
đồng đồng Êđê. Hiện nay, buôn Akô Dhông đã trở thành điểm du lịch hấp dẫn của
khách trong và ngoài nước. Tuy nhiên, phần lớn các ngôi nhà sàn dài truyền
thống này đang ngày một xuống cấp. Thiết nghĩ, nếu không được quan tâm bảo tồn
sớm, khoảng vài chục năm nữa, nhà dài của đồng bào Êđê chỉ còn là ký ức.
Nét
đẹp trang phục truyền thống dân tộc Ê Đê – Đắk Lắk. Trang phục dân tộc Nam Êđê (TH-TQ-DTV)
Cùng với ăn và ở, chuyện mặc
của người Êđê là một trong những đề tài nổi bật và khác biệt của các dân tộc
khu vực Tây Nguyên.
Theo
truyền thống, trang phục của người dân Êđê là màu đen hoặc màu chàm, trên đó có
những họa tiết hoa văn sặc sỡ. Phần lớn, đàn bà đều mặc váy, quấn váy (tiếng
địa phương gọi là Ieng), đàn ông thì đóng khố (Kpin), mặc áo. Đồng bào dân tộc
Êđê còn rất thích dùng các đồ trang sức bằng bạc, đồng hay hạt cườm, họ cũng
mang hoa tai và vòng cổ khi ra khỏi nhà thường đeo bên mình gùi và ngậm tấu.
Về
trang phục Nam, ngày xưa, đàn ông Êđê thường để tóc dài rồi búi tó sau gáy, nay
thì họ đã cắt tóc ngắn, gọn gàng giống như người Kinh hiện đại. Tuy nhiên, tầng
lớp trung niên ở Êđê vẫn còn chuộng việc chít khăn vải chàm hay khăn vàng nhạt
khi đi ra đường hoặc trong ngày lễ tết.
Trang
phục truyền thống Nam của dân tộc Êđê bao gồm hai yếu tố là áo và khố. Áo của
người Nam có hai loại, áo dài trùm mông và áo dài quá gối. Áo dài trùm mông
được thiết kế tay áo và thân áo dài, có xẻ tả và khoét cổ chui đầu. Trên nền
chàm của thân và ống tay áo ở ngực, hai bên bả vai, cửa tay, các đường viền cổ,
nơi xẻ tà gấu áo được trang trí và viền vải đỏ, trắng. Đặc biệt là khu giữa
ngực áo có mảng sọc ngang trong bố cục hình chữ nhật tạo vẻ đẹp và khỏe. Dọc
đường xẻ cổ ngực, có dính thêm nhiều khuy đồng, là những đoạn sợi chỉ đỏ đan
sít vào nhau thành mảng hình thang cân lộn ngược. Trong khi đó, áo dài quá gối
có khoét cổ, ống tay bình thường không trang trí như loại áo dài trùm mông nói
trên…
Trang
phục truyền thống của người Ê Đê.
Trên
những tấm áo này, những đường chỉ màu trang trí thường tập trung ở những chi
tiết như nách áo, gấu áo, vai, cổ và tay áo. Người Êđê vẫn thường khen ngợi
chiếc áo đẹp nhất là áo kteh hay còn gọi là đếch kvưh grư, trước ngực áo có
mảng hoa văn được gọi là “đại bàng dang cánh”. Gấu áo phía sau viền đường chỉ
màu, gài thêm những hạt cườm trắng và tua chỉ màu dài tới 12cm. Mảng trang trí
trước ngực được mệnh danh là cánh đại bàng. Dọc đường xẻ cổ ngực, có dính thêm
nhiều khuy đồng, là những đoạn sợi chỉ đỏ đan sít vào nhau thành mảng hình
thang cân lộn ngược.
Khố
(Kpin) được dệt sẵn trên khung dệt. Chất liệu vải, trang trí hoa văn và độ dài
ngắn có khác nhau. Màu nền của khố là màu chàm sẫm, trang trí hoa văn dọc rìa
khố, hai đầu vạt khố. Loại khố sang và đẹp nhất của đàn ông Ê đê là khố kteh và
đrai, dệt bằng sợi vải đẹp, dài, hai đầu khố có trang trí hoa văn và đính thêm
tua khố dài tới 25cm. Đây là loại khố dùng trong ngày hội của những người có vị
trí cao trong buôn làng. Khi mặc, hai đầu khố rủ dài phía trước và sau đùi.
Loại khố pirêk trang trí hoa văn trên hai vạt khố, nhưng không có tua màu. Hai
loại khố dùng thường ngày tring nhà hay đi nương là khố bơng và mlang, dùng
loại này ngắn, ít hoa văn trang trí, không có tua màu.
Về
mùa lạnh, đàn ông Êđê thường khoác tầm mềm Abăn dệt bằng sợi bông, nhuộm chàm,
trên đó trang trí những đường hoa văn. Hình ảnh này tạo đã góp phần tạo nên
hình tượng người con trai mạnh mẽ và hùng dũng giữa núi rừng đại ngàn Tây
Nguyên.
Sơn
nữ Ê Đê trong trang phục truyền thống. Trang phục Nữ dân tộc Ê đê
(TQ-DTV)
Phụ
nữ Êđê mặc loại áo cánh ngắn, may kiểu chui đầu. Không giống như áo chui đầu
của nam giới, áo chui đầu của phụ nữ khoét cổ cao hơn, mở rộng cổ để chui đầu ở
phía vai, có đơm thêm vài hàng khuy để cài.
Bàn
tay khéo léo của phụ nữ Êđê được thể hiện qua những đường may sợi chỉ, họ đã
kết hợp những đường viền và các dải hoa văn nhỏ bằng sợi chỉ màu đỏ, trắng hoặc
vàng. Loại áo sang và đẹp gọi là áo đếch theo tên của dải hoa văn nơi gấu áo.
Trang trí trên áo thường ở đường bờ vai, nách bả vai, cửa tay, thân áo dài đến
mông để khi mặc cho ra ngoài váy, trong khi đó, tay áo thường ngắn và hẹp, gấu
áo chỉ chấm thắt lưng nên khi mặc làm nổi những đường nét khỏe khoắn của cơ thể
phụ nữ.
Trang
phục truyền thống của người phụ nữ Êđê độc đáo và khá lạ so với nhiều vùng miền
khác ở chỗ phong cách trang trí là không có đường ở giữa thân áo. Đếch là tên
gọi mảng hoa văn chính ở gấu áo. Ngoài ra phụ nữ còn có áo lót cộc tay (áo
yếm).
Hàng
ngày, đồng bào dân tộc Êđê thường mặc loại áo băl. Loại áo này không trang trí
hoa văn. Những người già lão ở đây còn ưa mặc một loại áo lót trong gọi là ao
yên, chỉ có phần vải che ngực.
Phụ
nữ Êđê diện nhiều loại váy khác nhau. Váy loại tốt là myêng đếch, rồi đến myêng
đrai, myêng piêck. Loại váy này mặc trong những dịp hội hè long trọng, trong
cưới xin, nhất là của những gia đình khá giả. Váy kdruêch piêck cũng là loại
váy sang, nhưng không đẹp bằng hai loại váy kể trên. Còn váy bơng thì may bằng
vải thô, không trang trí gì, thường mặc khi đi làm. Những bà nghèo khó vẫn mặc
loại váy này vì họ không có điều kiện mua sắm vải đắt tiền.
Nguyên
liệu làm váy chủ yếu bằng vải bông màu chàm hoặc đen, tùy từng loại váy mà trang
trí nhiều hay ít đường nét hoa văn. Ngày nay, váy được may bằng vải công
nghiệp, chất lượng tốt hơn và cũng đẹp hơn, thậm chí trên nền vải còn trang trí
những đường nét thêu thùa bắt mắt.
Cách
mặc váy cũng khá độc đáo, họ đặt mép váy ở sườn bên trái, quấn một vòng quanh
người từ eo bụng trở xuống, dắt mép váy ngoài về phía sườn bên phải. Để cho
chặt có thể dùng thêm thắt lưng bằng vải hay bằng kim loại.
Phụ
nữ Êđê còn trang sức bằng những loại vòng tay, vòng chân, nhẫn, dây chuyền bằng
đồng hay bằng hạt cườm. Cách đây chưa lâu phụ nữ còn đội thứ nón đan, có quai
giữ ở cằm, gọi là duôn bai. Thời trước, vòng tay thường đeo thành bộ kép nghe
tiếng va chạm của chúng vào nhau họ có thể nhận ra người quen, thân.
Một
loại phụ kiện không thể thiếu của người phụ nữ Êđê là chiếc khăn. Khăn được
nhuộm chàm dùng để quấn tóc trên đầu. Khăn quấn quấn hình chữ “nhân” trước trán
rồi buộc thành mối ra sau gáy và bịt khăn kín cả trán và đầu, mối vòng ra sau
gáy phủ lên độn tóc.
Ngày
nay, trang phục phụ nữ Êđê đã bị cách tân khá nhiều do ảnh hưởng quá trình phát
triển kinh tế và giao lưu văn hóa từ các vùng miền khác, tuy nhiên, người dân
Êđê vẫn luôn tự hào về nghệ thuật trang trí hoa văn trên nền vải với màu sắc,
hình khối, đường nét và bố cục riêng được thế hiện rõ nhất trong quá trình hình
thành áo, váy, khố, túi, địu….
* * *
Đôi
du ca cuối cùng của người Ê Đê – Già H’Junh & Già Y Gông:
Y
Moan – Giấc mơ Cha pi:
ĐÔI
CHÂN TRẦN – Y MOAN:
Đi
tìm lời ru mặt trời – Y Moan:
Tổng
hợp những bài hát hay của Y Moan:
Bhu ru taktar Ede Buon ama
Thuot:
Klei khan H’Bia Ju Ede Buon
ama thuot (Hát Sử thi H’Bia Ju):
Klei Khan Y kdam Yi (Hát Sử
thi Y kdam Yi):
Klei mtă mtăn:
Dân ca Ê Đê:
Không gian văn hóa người Ê Đê:
Sử thi Ê Đê:Những nữ nghệ nhân kể Khan:
Hát kể Sử Thi Ê Đê:
Lễ cúng thần nước của người Ê Đê:
Lễ hội mừng mùa của người Ê Đê:
Phóng sự Văn hóa các dân tộc Ê Đê:
Nhà dài của người Ê Đê:
* BK/HUỲNH TÂM.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét