Ngoài dân tộc Ê Đê, một số dân tộc khác ở
Tây Nguyên cũng có loại hình tự sự trường thiên, người M’nông gọi
là Ot Ndrông, người Bahnar gọi là Hơmon, người Jrai gọi là
Hơri, người Mạ gọi là Nôtông, người Raglai gọi là Akhat Daluka. Đó là loại hình
sử thi, trường ca - một loại hình sinh hoạt nghệ thuật độc đáo của người Tây
Nguyên. Các nhà nghiên cứu phân chia thành hai dạng:
Sử thi sáng thế và sử thi anh hùng. Đây là những áng
văn được lưu truyền bằng trí nhớ và truyền miệng của nghệ nhân dân gian về cuộc
sống tươi đẹp, ca ngợi những anh hùng huyền thoại, những chàng dũng sĩ đã đánh
thắng mọi kẻ thù hung ác, bảo vệ sự bình yên cho cộng đồng.
Những tác phẩm sử thi nổi tiếng của dân tộc Ê Đê như Đam San, Xinh Nhã, Mhiêng,
Đămté Mlan, Khinh Dú…Cao nguyên M’nông cũng có hàng loạt sử thi được giới thiệu
như Tâm Ngết, Sử thi cổ sơ, Mùa rẫy Bon Tiăng, Gió xoáy Bon Tiăng, Trang chấp
bộ công của Sơm Sơ Kon Phan, Lêng đi giành lại nring… Vùng Bắc Tây Nguyên có
những sử thi tiêu biểu như Dyông Dư, Bia Brâu, Giơ Hao Jrang, Đăm Noi, Giông
Trong Yuăn… Đáng kể nhất là hơn 37 bộ sử thi đồ sộ của người Ê Đê, Jrai,
Bahnar, Xơ Đăng, M’nông đã được sưu tầm, xuất bản sau khi thực hiện Đề án:
“Điều tra, sưu tầm, bảo quản, biên dịch và xuất bản kho tàng sử thi Tây Nguyên”
do Viện Khoa học xã hội Việt Nam (nay là Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam).
Văn hóa Tây nguyên.
Sử thi bao giờ cũng được trình bày dưới dạng hát ngâm
bằng làn điệu dân tộc, cộng với ngữ điệu, sắc thái, cường độ, tốc độ với cách
đổi giọng từ giọng thật sang giọng giả hay thay đổi tầm cỡ âm thanh của người
nghệ nhân. Những yếu tố này mang đặc trưng của nghệ thuật âm nhạc và vượt khỏi
phạm vi biểu cảm của ngôn ngữ nói.
Đêm khan
của người Ê Đê ở huyện Cư M’gar.
Người kể khan khi cao giọng, khi lắng trầm, lúc tâm
tình, ngâm ngợi. Đêm đến, đồng bào thường tập trung về nhà dài của chủ làng,
nhà rông hay một gia đình nào đó để nghe ông già hát kể trường ca. Đồng bào
nghe hát kể trường ca một cách tự giác và chăm chú. Hầu như mọi tình cảm, suy
tư họ đều dồn hết trong tâm trạng của từng nhân vật trong từng cốt truyện.
Trong lúc diễn xướng, nghệ nhân dường như sống trong “một thế giới riêng”, hóa
thân vào các nhân vật trong sử thi mà họ hằng yêu mến; còn người nghe mở trí
tưởng tượng bay bổng cho tâm hồn trở về với thời xa xưa, huyền thoại.
Sử thi truyền thống Tây Nguyên.
Sử thi là linh hồn của văn hóa Tây Nguyên, có ảnh
hưởng đến lời ăn tiếng nói, luật tục, nghệ thuật, tín ngưỡng, nếp sống của con
người và cộng đồng. Nó là tủ sách “bách khoa toàn thư” chứa đựng những tri thức
và kinh nghiệm sống cũng những vốn liếng văn hóa được sáng tạo và tích lũy lâu
đời. Sử thi, trường ca chính là cuộc sống, phản ánh mọi khía cạnh của xã hội cổ
truyền, từ việc tạo lập buôn làng đến việc sản xuất nương rẫy, từ những cuộc
chiến tranh bộ tộc giành đất đai, tài sản, người đẹp đến việc thực hành các
nghi lễ, lễ hội truyền thống, phong tục, luật tục…
Vẻ đẹp của ngôn ngữ sử thi một thứ ngôn ngữ kết tinh
được những đặc điểm thẩm mỹ truyền thống trong ngôn ngữ của một dân tộc. Những
lời thơ hồn nhiên, trong sáng của sử thi là tiếng nói của cha ông để lại, góp
phần giáo dục nhân cách, lối sống, bồi dưỡng tri thức cho con cháu đời sau.
Người Tây Nguyên, ai cũng thuộc một số câu thơ hay tên các nhân vật “chính
diện” nào đó trong tác phẩm sử thi. Họ luôn luôn mơ ước và được như mẫu người
của các nhân vật lý tưởng được miêu tả trong câu chuyện, đó là chàng Đam San,
Xinh Nhã, Lêng, Mbông luôn khỏe mạnh, dũng cảm; là nàng Hbia, Bing, Jông nết
na, xinh đẹp. Mọi người càng được nghe kể khan càng thích thú, say mê bởi nội
dung bổ ích, giúp cho họ hiểu được cuộc sống của chính mình, khát vọng vươn tới
cuộc sống tốt đẹp, hoàn thiện hơn.
* Huỳnh
Tâm.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét