Lễ tảo mộ của dân tộc Hà Nhì (Lý văn Sùng)

Xuân năm nay ở Y Tý đẹp và trong trẻo với nắng vàng rót mật cùng biển mây trắng xốp. Ngày xuân đẹp trời, người Hà Nhì trong thôn bản ở Y Tý đang nô nức chuẩn bị cho lễ tảo mộ của một vài nhà trong bản.

Từ sáng sớm, những người phụ nữ Hà Nhì đã thức dậy chuẩn bị chu đáo trang phục truyền thống để mặc trong lễ tảo mộ. Họ cũng sắm sửa đồ lễ như gà trống, gạo nếp, trứng luộc, vàng hương… và mang theo ra khu phần mộ để cúng tế.

Ngọn đồi cao giữa bốn bề núi non là nơi tập trung phần mộ của cả bản làng người Hà Nhì. Năm nay, trong làng có một vài phần mộ đã đủ ba năm để thực hiện lễ tảo mộ. Không chỉ riêng gia đình người đã khuất đến để sửa sang, làm sạch mộ phần mà cả bản làng ai ai cũng chung sức một tay đưa người đã khuất rời chuyển nhà mới.

Những người phụ nữ Hà Nhì cho biết, lễ tảo mộ là một trong những lễ chính của mùa xuân. Tảo mộ không có nghĩa là buồn đau, ma chay mất mát mà là vui vẻ sang mộ cho người thân đã khuất. Vì vậy, họ không quá đau buồn trong dịp lễ này mà nhận thấy đây là dịp để sửa sang, thăm viếng phần mộ cho người thân được êm ấm nơi bên kia thế giới.

Người mẹ trẻ cũng địu con đến tham gia lễ tảo mộ. Để con hiểu được từng tập tục nghi lễ khi con còn chưa biết nói, nhưng đã biết lắng nghe, biết quan sát những văn hóa truyền thống của cha ông để lại.

Có thể thấy rõ sự khác nhau trong trang phục truyền thống của người phụ nữ Hà Nhì. Cô gái chưa chồng có khăn đội đầu và áo được trang trí với nhiều cúc bạc, hạt cườm và tua rua bằng các loại chỉ nhiều màu sắc. Áo cài cúc bên nách phải có nẹp ngực được trang trí điểm một hàng đường thêu. 

Phụ nữ có chồng sẽ có vấn tóc tết quấn vòng trên đầu cùng những bông đen vấn chặt. Nhưng nét đặc trưng trong trang phục phụ nữ Hà Nhì chính là áo hình mai rùa và hai màu nổi bật xanh đen.

Lễ cúng đầu tiên bằng tiết gà trống trước cửa mộ. Đầu mộ được dựng cây nêu treo hình các con giống để mọi người cầu nguyện. Gà luộc chín sau khi cúng lễ sẽ được chuẩn bị cho bữa ăn hưởng lộc sau khi đã kết thúc việc cúng tế.

Trai tráng trong làng, người thì lo sửa sang phần mộ, làm sạch cỏ, gia cố, sơn trát trên mộ phần. Người lại làm thịt gà, giết mổ lợn để chuẩn bị cho lễ tế.

Gà chân đen được cắt tiết, luộc nguyên con để cúng trong phần lễ.

Cầu nguyện xong, đàn ông làm thịt lợn ở một góc rừng. Đàn bà làm bánh giày và chuẩn bị đãi tiệc.

Nghi thức chính mời người chết về dùng cỗ được tổ chức ngay tại cửa mộ. Khi tiến hành nghi thức, mọi người tham gia lạy tạ và rót rượu vào một cái tô lớn đặt trên mộ, sau đó những người thân lớn tuổi chia thức ăn vào lá chuối và đặt từng phần lên cửa mộ, họ đốt nhang và đồ giấy.

Sau khi lần lượt người trong bản thắp hương cho mộ phần và đốt vàng mã thì sẽ có bữa ăn hưởng lộc. Đây là bữa ăn thể hiện tình đoàn kết của dân bản với gia chủ.

Lễ tảo mộ không chỉ do gia đình người đã khuất tổ chức mà tất cả các gia đình trong bản đều đóng góp đồ cúng, tham gia dọn dẹp phần mộ. Đây không chỉ là một nét văn hóa truyền thống Hà Nhì mà còn thể hiện vẻ đẹp của tình người trong sự đoàn kết, chia sẻ khó khăn, ngọt bùi của dân tộc Hà Nhì.

Lý Văn Sùng (sưu tầm)