XVIII
TÌM CHU
Ba anh em nhà Lang
Đi quăng chài sông cái
Đi thả lưới sông con
Gặp đàn kiến đỏ
Kéo đi chật đường
Um tùm chật lối
Cun Tồi liền hỏi:
- "Hỡi đàn kiến kia!
Bay đi đâu đông đông
Mang cả chiêng đồng trống bạc"
Ông lắm của nhiều vàng
Ông lắm cơm nhiều lúa
Ông sung sướng lắm rồi
Nhưng còn kém chúng tôi
Bởi ông chưa biết
Chưa được nhìn cây chu[1]
Chưa được chầu cây chu
Cun Tàng lại nói:
- "Này đàn kiến ơi!
Bay đi chầu cây chu vàng?
Bay đi chầu cây chu bạc?
Cây chu ở đầu bến nước?
Hay ở đầu ngọn suối, trong rừng?"
Đàn kiến lại nói:
- "Này Cun Tồi, Cun Tàng
Này Lang Cun Khương
Cây chu đó ở mường giáp đất
Ở mường cật trời
Nhà Lang không đến được"
Anh em nhà lang bàn nhau:
- "Ba đứa ta
Nhà lắm bạc nhiều vàng
Lúa nhiều, của lắm
Nhà ta sung sướng
Nhưng còn thua kiến đỏ, kiến vàng
Chưa được trông thấy cây
chu"
Rồi, ba anh em trở về nhà
Cho người đi rao
Cho người đi báo
Lệnh rằng:
- "Ới bản đàng trên
Ới bản đàng dưới
Rằng ngày hôm sau
Đi tìm chu với nhà Lang"
Sáng ra:
Nghe ba hồi cồng
Nghe chín hồi chiêng
Người đến kìn kìn
Người đi chật lối
Lúc đói, ăn đùm cơm, gói cá
Khát quá uống nước suối nước khe
Đi từ khi mặt trời chưa dậy
Đợi mãi chưa thấy mặt trời theo
Buổi chiều tối, đi theo mặt trăng
Đi hết chợ, hết mường
Đi hết rừng, hết núi
Giữa đường đụng lũ trẻ chăn trâu
Cun Khương đi đầu liền hỏi:
- "Các em ơi!
Bay có biết suối nào có ốc?
Bay có biết rộc nào có môn, khoai
Đồi trong hay đồi ngoài
Có cây chu đá, lá chu đồng
Bông thau quả thiếc?"
Lũ trẻ trả lời:
- "Ông ơi, mường à!
Suối nào, suối không có ốc
Rộc nào, rộc không có môn, không có khoai
Đồi nào không có chu có lụi
Cây chu mọc đầy núi
Cây lụi mọc đầy rừng
Tháng một, nó đốm hoa
Tháng hai, tháng ba nó kết trái
Tháng tư, tháng năm quả chín đầy cành
Ông tìm chu để ăn
Hay có việc gì cần, cứ vào rừng mà lấy"
Cun Khương liền nói:
- "Thứ chu ấy ta không chuộng
Giống chu ấy ta không muốn
Đó là cây chu chua
Mùa nào ăn theo mùa ấy
Họ lại đi
Đi mãi, đi cùng
Ngủ đồi Lai Ly mười hai tháng
Qua đồi Lai Láng ngủ đúng mười hai ngày
Ngó chẳng thấy chu
Họ quay trở ra
Họ quay lại nhà
Thấy cây gạo giữa đồng
Thấy cây vông giữa làng
Ngỡ đó là cây chu đá, lá chu đồng
Bông thau, quả thiếc
Liền lấy rìu ra chặt
Chặt cây không chặt gốc
Trốc chu, không trốc rễ
Kéo chu, chết một trăm trâu đực
Kéo chu, chết hoài một trăm con bò
Ngày sau,
Ba anh em nhà Lang lại đi
Lại vào đồi Lai Ly, Lai Láng
Ngủ lỳ mười hai tháng
Ngủ táng mười hai ngày
Chẳng thấy cây nào
Là cây đá, lá chu đồng
Bông thau, quả thiếc.
Một hôm
Tặm Tạch là đứa ăn đứa ở
Cùng Cun Khương đi săn nai
Xuống sông lặn chài bắt cá
Tặm Tạch hiền lành tốt nết
Lang Cun Khương yêu thương
Lang Cun Khương
Cho chàng Tặm Tạch
Về thăm vợ ba hôm
Về thăm con ba bữa
Tặm Tạch đang ở nhà ở cửa
Bỗng ra rả tiếng cồng ba
Nghe xa xa tiếng cồng bảy
Tặm Tạch vội trở về nhà Lang
Đường mới qua nửa truông
Nghe tiếng cồng đã xa lắm lắm
Trở lại nhà thì sợ Lang bắt phạt
Đi với mường nước
Sợ Lang bắt đền
Chàng đi men men
Theo đường Cái Khạ
Xách ná ở tay
Lưng đeo tên nỏ
Chân vấp đá
Lá quặc vai
Nửa đêm qua truông qua dốc
Tặm Tạch nghe khát trong cổ
Đói bụng nhỏ, bụng to
Bước chéo quanh co
Tai nghe vo vo mất hồn mất vía
Đến truông Ngọc, làn Vàng
Đua truông Nàng, đồng Khói
Phải vào mường xin cơm ăn cho khỏe
Xin nước uống cho lành hơi
Rồi đi tiếp đến Đường Vang
Gặp các cô nàng mường Vang đi cấy
Tặm Tạch hỏi:
- "Các em ơi!
Có thấy
Có cây cao cao
Cây chu đá, lá chu đồng, bông thau, quả thiếc
Các em có biết
Xin mách dùm cho"
Lúc ấy,
Một ả gái đẹp nhất trong hàng
Ngó chàng ý tứ
Nói đủ cho chàng nghe:
- "Anh hỏi làm chi
Chúng tôi chỉ có nghề đi cấy
Anh chẳng thấy xung là rừng à?
Nói làm gì cho xa
Lắng tai nghe cũng đủ nghe tiếng
khỉ, tiếng vượn
Trong thung ấy có nhiều cây chu
Khu rừng giữa càng nhiều chu ấy
Quả chín tới, đỏ nhừ
Tháng tư, ăn vỏ bỏ da
Tháng năm, tháng sáu ăn da bỏ lòng"
Tặm Tạch nghỉ chân nơi bờ ruộng
Nghe đông đông người nói
Nghe các em gái nói mềm
Chàng bảo:
- "Họ chu ấy ta không tìm
Đó là cây chu đỏ
Họ chu chua!
Thế rồi,
Tặm Tạch - miệng nói, chân đi
Qua rừng si, rừng trúc
Đi được một lúc
Tối tắt mù mù
Mở bàn tay, trông không rõ
Mắt lim dim chực ngủ
Bỗng có con tu hú
Đậu ở trên cành
Kêu một tiếng thanh thanh
Dành một lời rõ rõ
Tặm Tạch giật mình, tỉnh ngủ
Lấy nỏ đem giương
Vung nỏ đem bắn
Kéo lên được dây
Nạp tên định bắn
Tu hú đứng im
Gõ mỏ van xin:
"Người ơi! Đừng bắn ta mà khổ
Chó giết bỏ ta mà thương
Người muốn gì, bảo ta, ta
mách"
Tặm Tạch rút tên ra
Hỏi qua tu hú:
"Chim à
Mi có thấy đường lại lối ra
Biết đường qua cây chu không đó"
Tu hú rằng:
- "Người thương ta chẳng bắn
Ta xin chỉ đến nơi
Có chu đá, lá chu đồng
Bông thau, quả thiếc
Lôi đi mường Ống (Thanh Hóa) có
người biết
Đúng lối mường Ống người có hay
Cây chu trước cổng nhà ông Cai Da
Sau nhà Đạo Ky Ống
Đường dẫn đến đó còn lắm sông,
nhiều ruộng
Còn lắm dốc, nhiều rừng
Qua lắm truông, nhiều suối
Cứ rừng lớn mà đi
Nhằm rừng si mà bước"
Tặm Tạch ra đi theo dốc dựng
Cứ hướng tu hú vừa truyền
Lên mường Vong, đụng chàng đười
ươi
Đười ươi gọi với:
- "Người kia, mau nói!
Hãy lại đây cùng ta
Có khỏe thì vật keo thứ ba
Mình già vật keo thứ nhất"
Tặm Tạch ngật ngưỡng bước qua
Từ từ bước lại:
- "Này đười ươi đồi bái
Gấu nái đồi tranh
Mày có vuốt có nanh
Mắt xanh mũi đỏ
Mày để yên cho tao ngủ
Tao vừa ấm chỗ, mày đã quấy, đã
phiền"
Đười ươi sầm sầm bước lại
Nó mở mồm lại nói
Mở miệng lại cười
Thở ra mấy hơi
Nó bảo:
- "Ta là thần Đười ươi sống
Mồm ta rồng rộng
Bụng ta to to
Nhưng ta không ăn thịt người đâu mà lo
Chẳng móc mắt người đâu mà sợ
Lại đây ta nhận họ
Ăn ở cho ra anh em
Để làm quan chín tháng mười đời".
Tặm Tạch nghe chưa vui
Thấy bụng còn sợ sợ
Đười ươi biết ý:
- "Người ơi!
Ta đã nói là thật
Ta không muốn giết
Chỉ thích vật nhau
Ai thắng hơn keo thì làm anh
Ai thua phải chịu làm em"
Tặm Tạch dần quen
Mới nói:
- "Tay mi có móng nhọn
Mắt trợn lên xanh xanh
Mồm há ra đỏ đỏ
Nhìn đã sợ
Ai dám vật với mi
Muốn vật thì để ta trói
Mi thì đứng dưới đồng dưới bãi
Ta thì đứng đỉnh núi đỉnh đồi
Mi thua phải chịu làm em chín
tháng
Phải chịu làm họ chín đời"
Đười ươi ưng lời
Hai bên sáp vào vật
Tặm Tạch ở đỉnh đồi
Xô Đười ươi trôi đổ
Đười ươi xiêu ngã
Hơi ra lỗ tai
Khi sức đã yếu
Đười ươi chịu thua
Nhưng chưa chịu làm em
Lại mang lời nói tức:
- "Ta đáng tuổi làm anh
Sao mày dành lấy được
Mày rước tiếng ngược
Mày rước lời ngang
Vật thêm keo hăng hăng
Vật thêm keo khỏe khỏe
Bàn cho ra lẽ
Vẽ cho ra tường
Lấy cây rừng chứng kiến
Lấy đàn kiến đứng trông!"
Tặm Tạch xoa bàn tay:
- "Thôi ta cứ vật
Vật keo nữa thật lòng
Thắng để nên anh, nên ông
Thua để làm em cho phải
phép"
Thế là:
Lá khô tung lộn xộn
Cây cối cuốn ầm ầm
Một keo, Đười ươi ngã lăn
Tặm Tạch ngoi dần lên bụng
Hai keo, Đười ươi ngã xuống
Keo ba, Tặm Tạch ngã lăn
Đười ươi cười nhăn cười nhở
Keo bốn, Đười ươi lại đổ
Như cây trốc cành
Tặm Tạch được làm anh
Đười ươi phải dẫn anh đi tìm chu
Đi ăn, đi dạo
Hết đồi Gạo, rừng Si
* * *
Sáng ra,
Sương còn mịt mù
Tặm Tạch đi theo hướng cây chu
Đười ươi theo sát
Qua đất mường Ống
Đến thung rộng Lai Lang, Lai Ly
Vào đồi Khao Da
Đến trước cửa nhà ông Ky Ống.
Thấy đúng là:
Cây chu đá, lá chu đồng, bông
thau, quả thiếc
Hoa vàng bảy
Trái vàng ba
Bông như lụa là
Lá bay lấp lánh
Gió cành như nhạc ngựa
Nhìn bên trên, hai anh em đều thấy
Con cọp đứng chầu một bên
Con sên đứng chầu một hàng
Lợn lòi, hươu, mang đứng chầu ở
giữa
Phượng hoàng đứng chầu một bên
Vàng anh bắt sâu trên cành, trên
lá
Đa đa réo vang trên ngọn
Tặm Tạch giương ná
Tay giữ lắp tên
Giơ ná lên sắp bắn
Có con vàng anh trên cành ngọn
Ngó xuống thưa rằng:
- "Đừng bắn tôi làm chi người
hỡi!
Thịt tôi, không no ông già khi
đói
Phổi tôi không no con nít lúc no
Người muốn một quả vàng
Người mong hai quả chín
Nhưng đừng khoe ra cửa trời
Đừng bày ra lắm lắm"
Bụng Tặm Tạch đã ưng
Lòng đã vừa đã chịu
Mới kéo trả dây nỏ
Xỏ trả mũi tên
Đi lên gốc cây chu
Chờ vàng anh ném quả
Vàng anh lại dặn:
- "Người à!
Về đến cửa, đến nhà
Đừng nói ra với vua kẻ sang
Đừng kể với lang kẻ chợ
Thì mãi mãi người sẽ giàu sẽ có
Đầy của đầy vàng
Nhà sang, người trọng
Có lúa giống chật sàn cao
Có trâu đàn, bò lũ
Có nồi đất, nồi đồng
Có chõ mười, niếng chín
Trời đã cho của thì người phải giữ"
Cầm quả trên tay
Nghe vàng anh lời bày, lời dặn
Hai anh em nghe vui trong dạ
Nghe hả trong lòng
Mang quả về
Mong mau đến cửa, đến nhà
Dọc đường bỏ nghỉ, bỏ ngồi
Hết chơi, hết nhởi
Qua núi nhà trời
Về đến đất Đồng Chì Tam Quan Kẻ Chợ
Vì đi đường xa
Tặm Tạch lăn ra ngủ
Chưa kịp hỏi thăm vợ
Đã có vợ đi ra
Vợ lăn ra giữa nhà mà khóc
Kể khúc, kể ngọn:
- "Anh ơi! Anh à,
Anh đi xa vắng vắng
Đi săn hay đi bắn
Sao chẳng được con chi
Bỏ việc cun việc quan
Quan phạt vạ lấy xanh năm, niếng bảy
Quảy hết đồ ăn, đồ đựng trong nhà"
Tặm Tạch ngồi nghe vợ nói
Lòng chẳng thấy nao
Bụng chẳng thấy buồn
Nói luôn với vợ:
- "Em ơi! Em à
Mất rồi lại có
Ta sẽ có đủ tất cả"
Tặm Tạch vừa nói xong
Đã thấy, dưới sàn đầy trâu bò
Trên nhà, mấy kho lúa gạo
Chật sân gà lớn
Chật nhà cồng, niêng, nồi đồng.
Tặm Tạch ngó vợ con lại nói:
- "Chúng mày có thấy
Giàu nhất vùng ta
Là nhà Lang Cun Khương
Nhưng họ chưa có trâu đực đầu đàn
Chưa có bò khoang, chín rựa
Ông quan chưa có chu, có lụi
Còn tao, tao đã thấy cây chu
Tao còn được hai quả vàng ối
Một trái chín hừng"
Lúc ấy
Nàng Dẻ là con gái lớn Lang Cun
Khương
Được Lang thương, Lang chiều
Lang yêu, Lang chuộng
Ban ngày nàng quay sa kéo sợi
Ban tối nàng dệt vải nuôi tằm
Nửa đêm lắng tai nghe
Tặm Tạch nói chuyện cây chu
Nàng mong chóng sáng mách bố
Để bố biết, bố hay
Nàng rằng:
- "Con thưa bố à
Lúc gà trèo chuồng
Con dệt nốt khung cửi cây nứa
Nửa đêm
Con dệt nốt khung cửi cây bương
Bỗng nghe Tặm Tạch bàn tiếng hung hung
Rằng hắn đã tìm ra cây chu lạ"
Nàng Dẻ chưa nói dứt tiếng
Cun Tồi liền bước xuống
Rứt con dao cán bạc.
Cun Tàng rút con mác cán ngà
Cun Khương rút cái roi da treo nơi cửa sổ
Chạy xuống khỏi cầu thang
Nhà Lang truyền cho đứa lính cai cả
Truyền cho đứa ở cai hầu
Đi đòi Tặm Tạch cho mau
Rồi Tặm Tạch chưa đến
Cun Tồi đòi đánh bốn mươi roi máu chảy
Cun Tàng đòi đánh bảy mươi roi song
Lang Cun Khương xua tay
Nói lời tình nghĩa:
- "Hỡi hai anh
Em nói nên đàng thì hai anh lắng
Lắng không nên thì xin bỏ ngoài tai
Con nít ta lừa đùi lợn, tỏi gà
Ông già nên lừa mâm cơm, chén rượu
Cơm ăn no bụng
Rượu say xiêu xiêu
Tặm Tạch ắt nói liều, nói hết"
Nghe xong, lòng đã chịu
Cho ông âu Còm
Đi đòi Tặm Tạch
Xuống mừng cơm, mừng vía cho lang
Cơm bày ra
Rượu vò, thịt lá
Mâm xếp trên dưới thẳng hàng
Năm người một mâm
Ăn cơm, uống rượu
Tặm Tạch no, Tặm Tạch say
Mồm nói như yểng
Miệng kêu như hoẵng
Chẳng sót điều chi
Nhà Lang rót thêm rượu
Đưa mời Tặm Tạch
Hết thịt lại mang ra
Uống mau ừng ực
Tặm Tạch càng nói càng hăng
Nói trời nổ, đất long
- "Ôi ông Lang ơi!
Hỡi ba ông cun
Các ông giàu nhất mường
Mà chưa có trâu đầu đàn
Chưa có bò chín mịn
Quan chưa biết đến cây chu cây lụi
Còn tôi, tôi đã biết cây chu
Rõ đường, rõ lối
Rõ gốc, rõ cội
Ở Lũng sau nhà ông Cai Da
Mới hôm qua
Nhà tôi đã lắm của
Tôi có hai trái chín đỏ
Một quả chín hừng
Đang treo ở cột to giữa nhà
Nơi cửa ra cửa lại,
Lúc ấy,
Ba anh em nhà lang
Lại càng nâng chén cho Tặm Tạch
Xách lấy ống nỏ
Xỏ lấy ống ná
Đem về cho Lang
* * *
Cun Tàng để ra
Thấy có quả chu đồng
Bông thau quả thiếc
Cun Tồi cầm quả lên nhìn
Nói:
- "Ồ! Nó là trái cau"
Cun Tàng cầm trái lên xem
- "Ồ! Nó là quả quýt"
Lang Cun Khương cầm quả mân mê:
- "Quả đỏ chẳng phải quả cau
Quả vàng không phải quả quýt
Chẳng gọi trái chi, quả chi
Cun Khương liền lấy quả vàng
Bỏ vào rương sơn đỏ
Lấy quả chín đỏ
Bỏ vào hòm sơn đen
Đem lên sàn cao cất giấu
Lúc lâu
Chàng Tặm Tạch tỉnh rượu
Biết được Lang đã lừa
Vừa cướp xong quả chu quả lụi
Nửa nghe tủi tủi
Nửa lại giận hung
Chàng quơ vội con đao
Chực lao vào chém Lang trong cửa
Để hả cái lòng
Nhưng nghĩ đến vợ đến con
Tặm Tạch nén lòng đứng dậy
Lang Cun Khương ngó lại
Vội ngăn, bảo rằng:
- "Này Tặm Tạch
Mày muốn khỏi rách
Mày muốn trâu bò
Muốn nhà cao cửa rộng
Và mày muốn sông
Phải dẫn nhà Lang đi tìm cây chu
Cấm nói quanh co
Mới được sống với con với vợ
Nếu không nghe lời
Thì mày phải chết chém như cây
ráy
Chết giãy như trâu đâm
Chết thảm như sét giáng
Chết lặng như đá, như rêu"
Tặm Tạch đứng dậy muốn kêu
Muốn nói điều giấu
Nôn cơm ra đầy áo
Mửa rượu ra đầy quần
Quay cuồng lại ngã
Nghe lời hắn sẽ chết bỏ vợ
Nghe lời hắn phải chết bỏ con
Lại mất quả chu tròn
Quả vàng, trái bạc đã vào tay
Lang
Xót của đau lòng như chết trông
chết đứng
Cun Khương bảo:
- "Mày phải dẫn đường
đi"
Nhà lang lấy thêm rượu thịt
Lại dìu Tặm Tạch vào mâm
Tặm Tạch lại say
Rằng:
- "Nhà lang đi ban sáng
Tôi dẫn đi ban sáng
Nhà lang đi lúc chạng vạng
Đến vùng cây chu thì dễ
Đến gốc nó thì khó vô cùng
Sức phải khỏe như voi"
* * *
Ba anh em nhà lang
Thịt trâu ăn mừng
Mừng rằng:
Sẽ tìm cách chặt chu chặt lụi.
[1] Cây thần, tượng trưng cho dòng họ và tượng trưng uy quyền phụ nữ.
Trong trí tưởng tượng, cây chu giống cây da đất. Mối liên hệ giữa dâu da đất với
chu cũng giống như mối liên hệ giữa con rắn và con rồng.
[2] Vật thiêng.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét