TÌM CƠM, TÌM LÚA
Lang chưa có cơm để ăn no
Chưa có lúa để làm sang
Nhà Lang phải gọi mụ Dạ Dần
Cầm choòng đi đào củ mài
Cho nhà Lang đủ ăn
Làm nên bàn nên bữa.
Cố Mụ lụ khụ đi đào củ mài
Tóc xác như tro bếp
Răng mòn đến lợi
Đào củ không còn bẻ nổi đầu
Hái rau không còn bê nổi sọt
Nước mắt chảy đầy áo
Nước mắt chảy đầy váy
Có con chuột đen trong ống
Nghe tiếng khóc giữa rừng
Chuột hỏi rằng:
- "Sao các mụ chẳng ăn cơm
Lại nằm co ro mà khóc?"
Già Rấp bèn nói:
- "Già không đau lưng, sưng cổ
Mà lo bữa ăn cho Lang Cun Cần chưa có!"
Chuột thưa rằng:
- "Có phải nhà Lang Cun Cần còn đói ăn khó ở
Chưa có cơm làm no
Chưa có lúa làm nên
Mường dưới mường trên
Nhà Lang còn nghèo, còn khó?
Chưa vui đằng ở
Chưa mật mỡ đằng ăn
Mụ nghe
Tôi nói cho mà làm"
Các cô mụ thưa rằng:
- "Ơi chuột chuột
Mày nói điều hay, điều lành
Tao lắng tao nghe
Mày bày nơi có cơm, mày mách nơi có canh
Tao nghe, tao chịu".
Chuột lại nói;
- "Các cô mụ à
Ở núi Nàng Ả, Nàng Út[1]
Có nàng Tiên Tiên Mái lúa?
Còn thừa bốn mươi giống lúa ruộng
Ba mươi giống lúa rẫy
Tôi không nói dối
Nhà Lang cho người lên mà xin"
Trời sáng rõ chưa lâu
Các cô mụ vào hầu Lang Cun cần:
- "Lang ơi, Lang hỡi!
Chúng tôi vào rừng đi đào củ mài
Gặp con chuột vàng co ro trong ống nứa
Chuột biết nói, biết thưa
Nó thưa rằng: về bảo với nhà Lang
Đến nàng Út vua Tiên
Đến nàng Tiên Tiên Mái lúa
Xin lấy giống lúa ruộng, lúa rẫy
Mang về làm nòi
Xin về làm giống"
Lòng Lang Cun Cần biết hay
Tay Lang Cun Cần nắm phải
Chạy vội ra mường
Đứng giữa mường kêu to lên rằng:
- "Binh ơi, mường ơi!
Tận trên nhà nàng Tiên Tiên Mái
lúa
Đủ bốn mươi giống lúa ruộng
Đủ ba mươi giống lúa rẫy
Phải đi, phải tới
Phải đến, phải xin
Hỡi mường dưới, mường trên
Chọn lấy người khéo miệng
Nói tiếng khôn tiếng lành
Binh mường
Hãy chọn nàng Dặt Cái Dành
Biết mẹo nói khôn
Khéo mồm nói phải
Lấy sọt bảy
Quảy gánh tre
Đi không đếm ngày
Đến nhà trên xin giống lúa:
Đầu hôm
Nàng Dặt Cái Dành
Lên đến mặt trăng
Sáng ra
Luồn qua mặt trời
Lên đến đất mường Trời
Đến mùa nàng Ả - Tiên Tiên Mái
lúa
Men theo ruộng cửa
Qua thửa ruộng nhà
Qua bờ ao, bờ giếng
Vào đến rào đến giậu
Có chậu nước trong
Múc nước rửa chân
Bước lên thang
Vào trong gian nhà giữa
* * *
Nàng Tiên Tiên Mái lúa
Dậy, đi rửa mặt sớm mai
Rửa tay buổi sáng
Ngó ra cửa sổ
Ngó xuống cửa thang
Thấy người chít khăn
Thấy nàng mang giỏ
Ngó kỹ mặt mày
Nhận ra nàng Dặt Cái Dành
- "Ớ Dặt Cái Dành
Em đến chơi hay có công có việc?
Dặt Cái Dành rằng:
- "Kêu chị, chị à
Gọi chị, chị ơi
Em chẳng đến chơi
Em đau đến nhói
Vì Lang Cun Cần nhà em
Làm Cun chưa sang
Em lên xin cơm
Để nhà Lang ăn no
Em lên xin lúa
Để nhà Lang làm nên"
Nàng Tiên Tiên Mái lúa
Đưa thóc giống ra cho Dặt Cái
Dành xem
Lúa cũ lúa vàng
Lúa sang lứa dé
Lúa "ghé" nếp nghè
Nếp "trúng khe, chăm ốc"
Đầu gối là nếp "củ ong"
Dặt Cái Dành xin đủ giống tốt
mang về
Về đến nơi Đồng Chì Tam Quan Kẻ
Chợ
* * *
Nửa đêm vào tâu
Sáng ra vào hầu
"Thưa lang
Tôi đã lấy được giống lúa
Mang đủ về cho Lang"
Lang Cun cần trả lời:
- "Mường ơi!
Lúa này ta ăn hay hết
Phải để làm giống"
Lang Cun Cần đánh trống đánh cồng
Gọi mường nước đi chặt cọc đắp
phai
Chặt cây đắp mương
Đắp thành bờ cả
Vỡ nên bờ mương
Đưa nước trên nguồn
Về khắp đồng cao, đồng thấp
* * *
Tháng bảy mài mại cây lúa non
Tháng tám lúa chửa đòng đòng
Tháng chín lúa trỗ
Tháng mười lúa chín đỏ
Rực rỡ đầy đồng, đầy nương
Bông cái bằng đuôi chó
Bông nhỏ bằng đuôi mèo
Gánh về xếp đống đầy nhà
Lúa nếp ở xùm xòa
Lúa tẻ đầy ba gian nhà chái
Phơi nắng phải ba mươi ngày
Ban đêm phơi gác bếp
Xếp thóc đã nỏ
Bỏ vào cối xay
Quay đi ra rả
Trả lại rào rào
Vào nhà lấy sàng lấy nia
Sảy lia đi, lia lại
Đem bỏ vào cối đá
Lấy chày cây vả
Giã xuống giã lên
Sảy lượt thêm
Xem gạo trắng
Gạo như hột nắng
Trắng như hoa cau
Lang Cun Cần mừng mừng lắm lắm
Đây thật là của ăn sống người
Của vui trăm nghìn họ
Lúa nên trồng ruộng cả
Mạ nên trồng ruộng con
Truyền khắp bản mường
Cày cấy từ nay theo mùa theo vụ
Cất giữ lấy giông lúa cũ (lúa nếp)
Cất giữ lấy giống lúa chăm (lúa tẻ)
Ăn cơm quanh năm phải nhớ
Nhớ công Dặt Cái Dành.
* * *
Từ đó
Lang Cun Cần làm lang đã giàu, đã có
Lúa gạo đầy nhà
Con người từ đây, trở nên người biết lo, biết nghĩ.
* * *
Đời trước để lại đời sau
Chuyện này chuyển sang hồi khác.
* * *
XIV
ĐẺ RƯỢU CẦN
Kể chuyện mà nghe
Nói vè mà biết
Ngày xưa
Khi vua Dịt Dàng
Ra làm cun kẻ sang
Ra làm lang kẻ khó
Có nợ với Cun Sâm, Đạo Sóc
Cun Ngọc, Đạo Khoang
Họ đểu là người nhà trời
Vua Dịt Dàng sai Khao Che, Khao Chót đi đòi nợ
Cun Sâm, Đạo Sóc rằng:
- "Ta không nợ Dịt Dàng nhà anh!"
Khao Che, Khao Chót nổi nóng bừng bừng
Chạy xuống bắt trâu bắt bò
Cầm xanh, cầm chảo
Cun Sâm, Đạo Sóc xông ra đánh Khao Che
Xông ra đè Khao Chót
Khao Che, Khao Chót nói rằng:
- "Mường này có góc đánh chuột
Mường ta cũng có góc đánh chuột
Mường này có thói đánh người
Mường ta không có thói đánh người
Khao Che, Khao Chót quay về
Một đêm đi mau
Năm đêm nhanh bước
Bảy đêm đến đất Mường
Vào chầu vua Dịt Dàng.
* * *
Vua Dịt Dàng nổi tức
Dậy đánh ba hồi chiêng năm
Quân hầu vào đầy sân
Quân lính vào đầy nhà
Người trẻ, người già
Ngồi đầy ba trăm chiếu
Quân hầu rằng:
- "Bực gì mà đánh chiêng ngài hỡi
Bực gì mà động hết binh mường?"
Vua Dịt Dàng rằng:
- "Tôi cho Khao Che, Khao Chót đi đòi nợ
Cun Sâm, Đạo Sóc đánh Khao Che ba mươi đòn
Đánh Khao Chót ba mươi roi
Nó gửi tôi thêm ba mươi roi nữa
Quân ta đến đây đã đông
Ai không có cơm, vò lúa, giã gạo
Ai không có cá tát đầm tháo ao
Ai không có gươm, phải đánh gươm cho dài
Không có dao, phải đánh dao cho sáng
Một chiếc nỏ, ba cái kèn
Một nhà ba trăm tên hong khói
Ngày mai, ta đem quân đi đánh giặc!"
Sáng dậy
Vua đánh ba hồi trống cái
Đánh ba hồi trống con
Hái hoa rắc lên đường đi
Đi một đêm nhanh nhanh
Đi năm đêm dài dài
Đi bảy đêm đến đất Cun Sâm, Đạo
Sóc
Đóng đồn, cắm trại
Cho người chạy giấy vào trong
Cun Sâm nghiêng đầu đọc
Đạo Sóc ngoảnh cổ nhìn
Thấy chữ đen đen giống khói mây
trút
Thấy chữ hét giống khói mây trút
Thấy chữ hét trút giống khói mây
đen
Dịt Dàng đánh người hay đánh ta
Đánh người nó đi qua
Hay đánh ta thật người hỡi
Cun Sâm, Đạo Sóc lên gác
Đánh ba hồi chuông
Chấu, Vá, binh mường đủ mặt
Người người kéo đến đã đông
Cun Sâm rằng:
- "Vua Dịt Dàng chuyển tờ
vào
Mường này có nơi đánh chuột
Mường ta cũng có nơi đánh chuột
Mường này có lối đánh bầu bạn
Mường ta cũng có lối đánh bầu bạn"
Dịt Dàng dàn quân ra đồi bãi
Cun Sâm, Đạo Sóc dàn quân ba trái
đồi
Thằng nào chạy thì bắn
Đứa nào sợ thì chém
Tên bắn vào vù vù
Tên bắn ra phập phập
Máu chảy như miệng mương, miệng
phai
Quân Dịt Dàng đánh được
Cun Sâm, Đạo Sóc đánh thua.
* * *
Dịt Dàng đưa quân về
Đến ngã ba
Gặp nàng Lò Ò, Liệng Liệng
Đang chăn trâu cạnh gò
Dịt Dàng bắt lấy đưa về cho chăn
trâu bò
Chăn từ mường dưới đất chăn lên
Chăn từ mường trên trời chăn xuống
Phải ngày Cun Sâm, Đạo Sóc
Sắm cố cúng hồn, cúng vía
Ăn uống suốt ba tháng
Vui chơi sáng đêm hết ngày
Lò Ò, Liệng Liệng vào chờ hồn
khóc vía
Nó cho uống một gáo rượu ngon
Lò Ò, Liệng Liệng say
Xuống đồng mò cua, mò ốc
Cua, Ốc dạy rằng:
- "Lấy lúa phơi nắng, phơi
khô
Lên đồi lấy rễ mặt cú[3]
Lên đồi lấy da cây mun[4]
Lấy cỏ gia lộng[7]
Xuống dốc lấy cỏ rậm rì rậm rạch[8]
Cỏ bách dạ bơn[9]
Đem về giã ra làm bột
Giã ra làm bánh
Nặn lại xếp vào rổ
Nhắc vào đống ổ rơm
Được ba đêm đem ra hơ khói
Được men tốt, men lành
Đón bà Dịt vào làm
Đón bà Dành vào trộn
Rắc men như rắc muối rắc ớt
Ủ rượu vào ổ lá vo
Lấy nước mưa để vào
Rượu ngấm từng vòng
Rượu trong nước ngọt
Rượu đắng dễ nuốt
Rượu ngọt giống mật con ong
Mòi vua uống một gáo
Bảy gáo Dịt Dàng say
Dậy lấy nỏ ra giết
Dậy lấy nỏ để bắn
Lò Ò, Liệng Liệng mau chân
Chạy xuống khe lấy một nắm ốc
Chạy xuống rộc lấy một nắm ốc
Đêm về dã rượu cho vua
Dịt Dàng ra làm lang Kẻ Chợ
Nuôi gà đã có người giã tấm
Chăn vịt đã có đứa sửa bu
Nuôi trâu đã có cột có chuồng
Vịt ngan đã có người chăn chiếm
Có người bầy cơm làm rượu
[1] Thần giữ các giống cây, giống ngô, lúa.
[2] Chấu, Vá: tên chức vụ quân sự.
[3] Tên các loại cây cỏ, rễ cây thuốc phơi khô, giã thành bột, trộn lẫn
với bột gạo làm men rượu.
[4] Tên các loại cây cỏ, rễ cây thuốc phơi khô, giã thành bột, trộn lẫn
với bột gạo làm men rượu.
[5] Tên các loại cây cỏ, rễ cây thuốc phơi khô, giã thành bột, trộn lẫn
với bột gạo làm men rượu.
[6] Tên các loại cây cỏ, rễ cây thuốc phơi khô, giã thành bột, trộn lẫn
với bột gạo làm men rượu.
[7] Tên các loại cây cỏ, rễ cây thuốc phơi khô, giã thành bột, trộn lẫn
với bột gạo làm men rượu.
[8] Tên các loại cây cỏ, rễ cây thuốc phơi khô, giã thành bột, trộn lẫn
với bột gạo làm men rượu.
[9] Tên các loại cây cỏ, rễ cây thuốc phơi khô, giã thành bột, trộn lẫn
với bột gạo làm men rượu.
[10] Tên các loại cây cỏ, rễ cây thuốc phơi khô, giã thành bột, trộn lẫn
với bột gạo làm men rượu.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét