Tranh Không Lặp Lại. * Biên Khảo Huỳnh Tâm.

Truyền Nhân.

Tay Cha dạy khắc từng hoa,

Lan Anh quen nết từ ta thuở đầu.

Cây suối trôi, cột nhà nâu,

Tái sinh thành tượng, thấm sâu nghĩa đời.

Thử thách hồ sinh, tay người,

Khắc nẻ, vá nứt, dệt lời tri âm.

Chạm thô rồi vẽ nên tầm,

Hồn xưa kết tụ, sắc thâm quyện hòa.

* Huỳnh Tâm.

 

TRANH KHÔNG LẶP LẠI BƯỚC HAI.

(Biên khảo về giá trị độc bản trong hội họa gỗ Tây Bắc).

Có những điều trong đời, chỉ đến khi ta chạm tay vào chúng, lắng nghe hơi thở của chúng, mới thực sự hiểu được vì sao cái đẹp không bao giờ lặp lại. Từng miếng ván lợp gỗ, tưởng chừng vô tri, lại cất giữ trong mình cả một câu chuyện của đất trời của mưa nắng, của rừng sâu, của thời gian thầm lặng đẽo gọt lên từng thớ gỗ. Khi tôi, một người họa sĩ mộc mạc của vùng Tây Bắc, đặt tay lên bề mặt ấy, tôi cảm nhận như đang chạm vào da thịt của ký ức. Và từ trong từng vân gỗ uốn lượn, không có gì trong thế giới này được sinh ra để lặp lại.

- Hình thể của gỗ linh hồn của thời gian.

Mỗi tấm ván là một bản thể riêng biệt. Có tấm phẳng lì như mặt hồ sương sớm, có tấm lại cong vênh như lưng núi bị gió quẩn quanh mài mòn. Có tấm in sâu vết nứt của nắng hạn, có tấm lại phảng phất sắc ẩm của sương ngàn. Gỗ là chứng nhân của thời gian, nó không sinh ra để phục tùng khuôn mẫu, mà để kể lại hành trình sống của cây, của rừng, của đất mẹ.

Vì vậy, khi có người đặt tranh và mong rằng hai bức sẽ “giống nhau”, tôi chỉ có thể mỉm cười. Bởi ngay từ gốc rễ, cái “giống nhau” đã là điều bất khả. Không chỉ bởi cấu trúc vật chất của gỗ, mà còn bởi tinh thần ẩn sâu trong nó mỗi tấm là một bản thể có linh hồn riêng, một “dấu vân tay” không thể sao chép của thiên nhiên.

Trong thế giới công nghiệp hóa, nơi mọi thứ được sản xuất bằng dây chuyền, cái đẹp của sự “không lặp lại” trở thành hiếm quý. Nó không còn chỉ là nghệ thuật, mà là một lời phản tỉnh về sự sống. Bởi chính trong sự khác biệt, con người mới nhận ra mình đang tồn tại.

- Nỗi lo ban đầu và sự thức tỉnh của người nghệ sĩ.

Tôi vẫn nhớ những ngày đầu tiên, khi mới cầm cọ trên nền gỗ. Lúc ấy, tôi run rẩy như người thợ học việc trước tượng thần. Tôi sợ những đường cong lồi lõm, sợ bề mặt gỗ không đều sẽ làm tranh “lệch”, sợ người ta chê bai. Nhưng rồi, khi tôi càng dấn thân, càng nhìn sâu vào từng thớ gỗ, tôi bỗng hiểu: chính cái lệch, cái không hoàn hảo ấy là nơi trú ngụ của cái đẹp.

Một tấm gỗ không bằng phẳng khiến nét cọ phải tùy cơ mà ứng biến; màu sắc phải thuận theo đường vân, ánh sáng phải hòa cùng độ sần. Và chính trong quá trình “thích nghi” ấy, bàn tay người nghệ sĩ được thử thách, tâm hồn được mở rộng. Bức tranh không còn là sản phẩm của sự khéo léo, mà trở thành kết tinh của đối thoại giữa người và vật, giữa con người và thiên nhiên.

Làm tranh gỗ, với tôi, là một hành trình tâm linh. Tôi không “ép” gỗ theo ý mình, mà lắng nghe nó kể chuyện. Có lúc, vân gỗ dẫn tay tôi đi, có lúc, màu thổ cẩm nằm xuống như một nốt nhạc khớp với tiết điệu tự nhiên. Khi ấy, tôi không còn là “người làm”, mà chỉ là “kẻ chứng kiến” sự hiển lộ của một vẻ đẹp chưa từng có trên đời.

- Cái đẹp của sự bất toàn.

Có người nói: “Nghệ thuật là sự hoàn hảo.” Tôi lại tin: nghệ thuật là nơi cái bất toàn được tôn vinh. Bởi chính sự không hoàn hảo ấy mới mang hơi người, mới khiến cái đẹp trở nên có thật.

Một đường nứt trên gỗ không phải là lỗi, mà là minh chứng của thời gian. Một mảng màu chênh sáng không phải sai, mà là nhịp thở của ánh nắng. Khi con người dám chấp nhận cái lệch, họ đang mở lòng trước sự thật rằng vũ trụ này không có sự trùng lặp. Ngay cả hai chiếc lá cùng trên một cành cũng khác nhau về đường gân, sắc độ, và nhịp đung đưa trước gió.

Cũng như con người không ai giống ai. Mỗi người là một “tấm gỗ” mang dấu khắc của định mệnh, những vết rạn của khổ đau, những lớp sơn của hạnh phúc, những đường vân của kỷ niệm. Khi ta nhìn một bức tranh gỗ và nhận ra cái khác biệt giữa từng mảng màu, cũng là lúc ta soi thấy chính mình trong đó: một bản thể độc nhất, đẹp vì không lặp lại.

- Nghệ thuật của độc bản và triết lý của sự hiện hữu.

Có thể nói, mỗi bức tranh ván lợp là một sinh thể. Nó được sinh ra từ rừng, lớn lên trong tay người nghệ sĩ, và sống tiếp trong không gian của người thưởng lãm. Mỗi giai đoạn ấy đều mang tính duy nhất không thể sao chép, không thể lặp lại.

Người nghệ sĩ làm tranh gỗ, vì thế, không thể vẽ “một bức giống bức trước.” Không phải vì họ không muốn, mà vì bản chất của chất liệu đã từ chối điều đó. Chính điều này làm nên linh hồn của nghệ thuật thủ công nơi sự độc bản không phải là lựa chọn, mà là bản năng tự nhiên.

Trong triết học, “không lặp lại” là dấu hiệu của hiện hữu đích thực. Một vật chỉ tồn tại thực sự khi nó mang bản sắc riêng, không thể quy đổi thành cái khác. Bức tranh gỗ Tây Bắc, trong ý nghĩa ấy, là một bản thể triết học sống động: nó khẳng định rằng mỗi lần ta sáng tạo là một lần thế giới được sinh ra mới.

- Giống nhau thì dễ tìm, khác nhau mới đáng quý.

Có một nghịch lý tưởng chừng đơn giản mà sâu sắc: cái giống nhau khiến ta yên tâm, nhưng cái khác nhau khiến ta trưởng thành.

Trong đời sống, con người thường tìm đến sự đồng nhất vì nó an toàn, dễ hiểu, dễ nhân rộng. Nhưng nghệ thuật không thể nở hoa trong vùng đất của sự trùng lặp. Nghệ thuật chỉ sống khi có chỗ cho sai biệt, cho cá tính, cho những đường cong ngoài khuôn mẫu.

Khi tôi hoàn thành một bức tranh gỗ, tôi biết rằng mình sẽ không bao giờ có thể làm lại nó lần thứ hai. Mỗi đường cọ, mỗi miếng thủ cẩm, mỗi ánh sáng trên bề mặt gỗ tất cả là kết quả của một khoảnh khắc duy nhất: giây phút hiện tại của linh hồn. Và khoảnh khắc ấy, một khi trôi qua, không thể nào trở lại.

Chính điều đó làm nên giá trị sâu xa của nghệ thuật: nó là ký ức được hóa thân trong hình thể. Mỗi tác phẩm là một chứng tích của phút giây hiện sinh, là “dấu vân tay” của cảm xúc không bao giờ tái diễn.

- Lan Anh người thở hồn vào gỗ sống động.

Tôi chọn gọi mình là “người thở hồn cho gỗ”, không phải vì muốn thi vị hóa nghề, mà vì thật sự cảm nhận được hơi thở ấy. Khi đặt mảng thủ cẩm lên nền gỗ, tôi cảm giác như đang chắp nối hai thế giới: thế giới tự nhiên của rừng và thế giới văn hóa của con người.

Thủ cẩm, với màu sắc rực rỡ và hoa văn cổ truyền, là tiếng nói của bàn tay dân tộc của người phụ nữ miền cao, của núi rừng ẩn hiện trong từng sợi chỉ. Còn gỗ là tiếng nói của đất, của cây, của hơi ấm nguyên sơ. Khi hai chất liệu ấy gặp nhau, một cuộc giao hòa diễn ra: nghệ thuật không còn là hình ảnh, mà trở thành linh cảm.

Tôi không cố gắng làm cho bức tranh “đều”, “chuẩn” hay “sang trọng” theo thước đo thị trường. Tôi chỉ mong mỗi tác phẩm của mình là một hơi thở thật mộc mạc, chân thành và duy nhất. Bởi giá trị của tranh gỗ không nằm ở sự hoàn hảo kỹ thuật, mà ở chỗ nó giữ lại cái tâm của người làm.

- Từ nghệ thuật đến nhân sinh.

Khi hiểu rằng “tranh không lặp lại bước hai”, ta cũng đang học một bài học lớn về đời sống. Cuộc đời, tự thân, cũng không bao giờ lặp lại. Mỗi ngày ta sống, mỗi người ta gặp, mỗi cảm xúc ta trải qua tất cả đều chỉ đến một lần. Nếu ta biết trân trọng từng khoảnh khắc ấy như trân trọng từng thớ gỗ, thì cuộc sống này sẽ trở nên sâu sắc biết bao.

Con người thường đi tìm cái hoàn hảo mà quên mất vẻ đẹp của cái đang là. Họ muốn bức tranh phải thẳng, phải đều, phải giống nhau. Nhưng thiên nhiên không bao giờ vẽ một đường thẳng, và vũ trụ chưa từng tạo ra hai bông tuyết giống hệt nhau. Sự sống, tự bản chất, là một chuỗi sai khác vô tận và chính trong đó, Thượng Đế giấu đi cái đẹp.

Khi ta ngắm một bức tranh gỗ, ta cũng đang được mời gọi để ngắm lại chính mình: chấp nhận những vết nứt, những chênh lệch, những điều không hoàn hảo vì đó là chứng tích của đời sống. Và chỉ khi ta yêu được sự bất toàn ấy, ta mới thật sự hiểu thế nào là toàn vẹn.

- Tổng luận.

Nghệ thuật của một lần và mãi mãi.

“Tranh không lặp lại bước hai” đó không chỉ là một câu nói, mà là một triết lý sống.

Mỗi bức tranh gỗ Tây Bắc là một biểu tượng của tự nhiên và con người, của quá khứ và hiện tại, của bàn tay và linh hồn. Nó là minh chứng rằng cái đẹp chân thật không cần giống ai, không cần hoàn hảo, chỉ cần có thật như chính sự sống trong từng thớ gỗ, từng hơi thở của người nghệ sĩ.

Khi ta hiểu rằng cái đẹp không thể lặp lại, ta sẽ sống chậm hơn, sâu hơn, và biết ơn hơn. Bởi mỗi giây phút trôi qua, mỗi tác phẩm được tạo nên, mỗi ánh nhìn trao gửi tất cả đều là một lần duy nhất trong vĩnh cửu.

Và tôi là Lan Anh, người họa mộc của Tây Bắc – xin được lặng lẽ tiếp tục thở hồn vào gỗ, để từ đó, những bức tranh mang hình bóng của núi rừng, của con người, của thời gian, tiếp tục cất tiếng nói riêng. Không lặp lại. Không trùng nhau. Nhưng mãi mãi độc nhất và sống động.

*Biên Khảo Huỳnh Tâm.

Lời Ngỏ Họa sĩ Lan Anh Họa Mộc

Tranh Không Lặp Lại Bước Hai.

Có lẽ, có những người vẫn chưa biết, những miếng vắn lợp gỗ này không bao giờ giống nhau cả. Mỗi miếng lại có một hình thái riêng, có cái thì phẳng phiêu, có cái thì công vinh, có cái thì in hẳn cả dấu vết của thời gian. Chính vì thế, khi mà khách đặt tranh mình và mong muốn các bức giống nhau, điều đó thật sự khó với mình, vì bản thân gỗ đã khác nhau từ gốc dễ rồi.

Lúc đầu thì mình cũng lo lắng lắm luôn, sợ mọi người nhìn thấy không đều, không chuẩn và lại chê bai. Nhưng mà càng làm, mình lại càng hiểu ra, chính những điểm không bằng nhau đó mới làm nên cái hồn của dòng tranh này. Nếu ai thực sự yêu những bức tranh vắn lợp kết hợp với thủ cẩm này, thì cũng đồng nghĩa với việc họ chấp nhận và trân trọng những đường nét không trùng khớp, những khoảng lệch của những bức tranh mà không thể chỉnh sửa này.

Cũng giống như con người vậy, không ai giống ai cả, và đôi khi cái không hoàn hảo lại tạo lên một giá trị rất là đặc biệt. Thế nên, mỗi khi hoàn nhận bức tranh vắn lợp này, thì mình không chỉ nhìn thấy riêng nó là một tác phẩm đâu, mà còn thấy cả sự độc bản cứu mà không thể lặp lại được lần thứ hai. Giống nhau thì dễ tìm đấy, nhưng mà khác nhau mới là đáng quý.

Mình là Lan Anh Hoạ Mộc, là người thở hồn cho tranh gỗ của Tây Bắc.

* Họa sĩ Lan Anh Họa Mộc.