Nghệ Nhân Dân Tộc Gia Rai Cao Nguyên Trung Phần Việt Nam. * Biên Khảo Huỳnh Tâm.

Dân tộc Gia Rai (hay Jrai), với dân số khoảng 411.275 người, là một trong những cộng đồng lớn nhất vùng Cao Nguyên Trung Phần Việt Nam, tập trung chủ yếu ở các tỉnh Gia Lai, Kon Tum, Đắk Lắk và một phần Phú Yên. Dân Tộc Gia Rai nổi tiếng với văn hóa phong phú: Sử thi dân gian như "Xinh Nhã", "H’Bia Đrang", "Đăm Di", cồng chiêng, điệu múa sôang, và điêu khắc tượng nhà mồ những yếu tố phản chiếu triết lý nhân văn về sự hài hòa giữa con người, thiên nhiên và cộng đồng mẫu hệ. Giống như hành trình hồn nhiên của nghệ sĩ Lan Anh Họa Mộc (tái sinh di sản Tây Bắc qua hội họa ván lợp), các nghệ nhân Gia Rai thường "hồi sinh" di sản từ đời thường, từ lời kể sử thi bên nhà rông đến tượng gỗ nhà mồ thành giá trị siêu nhiên, bảo tồn bản sắc trước khi đô thị hóa. Họ có tầm nhìn mở rộng từ buôn làng đến sân khấu lớn, và sự kiên cường với đất trời Cao Nguyên.

Ngoài ra còn có một số nghệ nhân tiêu biểu của Dân tộc Gia Rai ở Cao Nguyên Trung Phần, tập trung vào kể sử thi, điêu khắc và biểu diễn dân gian. Những nghệ nhân góp phần vào việc bảo tồn di sản, với hơn 32 Nghệ nhân Ưu tú Gia Lai.

1 . Ksor H’nao (Dân Tộc Gia Rai, Gia Lai), Nghệ Nhân Điêu Khắc Tượng Nhà Mồ Và Nhạc Cụ, là nghệ nhân đa tài, nổi tiếng với nghề tạc tượng gỗ nhà mồ và diễn tấu đàn Goong (đàn đá). Ông học nghề nơi ông nội từ nhỏ, tham gia tạc tượng cho các nghi thức bỏ mả từ những năm 1980. Ông biểu diễn đàn Goong tại Học viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam.

Ksor H’nao "thổi hồn" vào gỗ rừng vật liệu đời thường thành tượng nhà mồ, biểu tượng tiếc thương và bầu bạn với người khuất, phản ánh Heideggerian "hữu thể" qua hình khắc núi rừng. Nhân văn ở đây là sự tri ân cội nguồn mẫu hệ: Ông bảo tồn giá trị cộng đồng qua nghi lễ Pơ Thi (bỏ mả), nhấn mạnh đoàn kết buôn làng. Tầm nhìn mở rộng: Ông dùng điêu khắc làm "không gian trưng bày" sống động, lan tỏa rộng bản sắc Gia Rai.

2 . Nghệ Nhân Kể Sử Thi Vô Danh (Dân Tộc Gia Rai, Gia Lai Và Kon Tum). Những Người Giữ Lửa Khan Bên Nhà Rông.

Ở các buôn làng Ia Grai (Gia Lai) và Đăk Tô (Kon Tum), nhiều nghệ nhân Gia Rai vô danh như nhóm của Ksor Klơng, thường tham gia sinh hoạt Sử thi, kể sử thi "Xinh Nhã" và "Đăm Di" trong lễ hội Pơtrum (cầu mùa). Thuộc lòng hàng nghìn câu khan, hát kể từ những năm 1970 trong nghi lễ cúng tổ tiên. Các nghệ nhân này thường biểu diễn tại địa phương, và truyền nghề qua các lớp cộng đồng.

Nhân văn họ tái sinh lời khan, truyền thuyết cổ từ đống lửa nhà rông, thành bài ca về anh hùng và đất trời, tượng trưng cho sự tái sinh cộng đồng. Học từ thiên nhiên và buôn làng, họ vượt mai một ngôn ngữ để bảo tồn giá trị mẫu hệ nơi phụ nữ giữ lửa văn hóa. Tầm nhìn: Khan là cầu nối quá khứ - hiện tại, quảng bá bản sắc Gia Rai ra thế giới qua lễ hội.

3 . Nghệ Nhân Múa Sôang (Dân Tộc Gia Rai, Gia Lai). Những Người Thiết Kế Không Gian Lễ Hội.

Tại Plei Đêk Tông (huyện Mang Yang, Gia Lai), các nghệ nhân múa sôang như Rơ Chăm H’Blok. Biểu diễn điệu sôang trong lễ hội bỏ mả và mừng nhà rông mới. Học múa từ cộng đồng từ nhỏ, tổ chức các buổi biểu diễn, góp phần vào việc khôi phục không gian văn hóa truyền thống.

Nhân văn: "Hồi sinh" sôang điệu múa vòng tròn từ lao động nương rẫy thành nghệ thuật hoành tráng, phản ánh vượt hữu hạn qua không gian hình khối. Nhân văn nằm ở sự hài hòa cộng đồng: múa sôang xóa hiềm khích, nhấn mạnh lòng nhân ái và tình làng. Tầm nhìn mở rộng, biến lễ hội thành "không gian trưng bày" tinh thần, lan tỏa giá trị Gia Rai trong đời sống.

4 . Nghệ Nhân Cồng Chiêng Và Đàn Goong (Dân Tộc Gia Rai, Kon Tum). Những Người Dẫn Dắt Nghi Lễ Âm Thanh.

Ở xã Đăk Rơ Wa (huyện Kon Rẫy, Kon Tum), nghệ nhân như Ksor Păng dẫn dắt nhóm cồng chiêng biểu diễn tại Lễ hội Văn hóa Gia Rai Kon Tum, kết hợp đàn Goong với sử thi, tham gia kiểm kê di sản phi vật thể tỉnh, và dạy nghề cho thanh niên qua các lớp cộng đồng.

Nhân Văn: Dân Tộc Gia Lai tái định nghĩa cồng chiêng, âm thanh nghi lễ, thành biểu tượng siêu nhiên của đất trời, nhấn mạnh giá trị nhân văn về cầu mưa thuận gió hòa. Triết lý Kantian: âm nhạc phục vụ lợi ích chung, vượt thử thách đô thị hóa để bảo tồn ngôn ngữ và tín ngưỡng.

5 . Nghệ Nhân Kiến Trúc Nhà Rông (Dân Tộc Gia Rai, Gia Lai), những Nngười xây dựng linh hồn buôn làng.

Tại huyện Krông Pa (Gia Lai), nghệ nhân như Rơ Lan Klau tham gia xây dựng nhà rông mới cho buôn làng Ia Rmok.

Nhân văn: Dân tộc Gia Lai tái sinh nhà rông kiến trúc cộng đồng, từ tre nứa rừng thành biểu tượng trường tồn, phản ánh sự gắn bó với Yang (thần linh). Nhân văn sâu sắc ở lòng thủy chung cội nguồn: Nhà rông là nơi xóa hiềm khích, củng cố tình làng. Tầm nhìn kiến trúc thành di sản sống, lan tỏa văn hóa Gia Rai.

Những nghệ nhân Gia Rai, dù ít được biết rộng rãi hơn Ê Đê hay Ba Na, đều thể hiện triết lý nhân văn sâu sắc: Tái sinh di sản từ thử thách (mai một, đô thị hóa), với tầm nhìn mở rộng buôn làng, tạo nên bản giao hưởng văn hóa Cao Nguyên nơi mỗi tượng mồ, điệu sôang hay lời khan là lời khẳng định sự trường tồn của dân tộc.

* Biên Khảo Huỳnh Tâm.