Nghệ Nhân Dân Tộc Ba Na Cao Nguyên Trung Phần. * Biên Khảo Huỳnh Tâm.

Dân tộc Ba Na (hay Ba-Na, với các nhóm nhánh như Rơ Ngao, Rơ Lơng, Tơ Lô, Glar, Bơ Nâm, Kriêm, KonKơdeh), với dân số khoảng 286.910 người, một trong những cộng đồng lớn nhất vùng Cao Nguyên Trung Phần Việt Nam, tập trung chủ yếu ở các tỉnh Kon Tum, Gia Lai, Quảng Ngãi và một phần Bình Định. Họ nổi tiếng với văn hóa phong phú: Sử thi dân gian như "H'Bia Đrang", cồng chiêng, điệu múa xoang, hát Ay Ray, và kiến trúc nhà rông, những yếu tố phản chiếu triết lý nhân văn về sự hài hòa giữa con người, thiên nhiên và cộng đồng mẫu hệ. Giống như hành trình hồn nhiên của các nghệ nhân Ba Na thường "hồi sinh" di sản từ đời thường, từ lời kể sử thi bên nhà rông đến tiếng cồng chiêng trong nghi lễ, thành giá trị siêu nhiên, bảo tồn bản sắc trước đô thị hóa. Họ mang tầm nhìn mở rộng: Từ buôn làng, nhấn mạnh sự kiên cường và thủy chung với đất trời Cao Nguyên.

Dựa trên dữ liệu cập nhật dưới đây là một số nghệ nhân tiêu biểu từ dân tộc Ba Na ở Cao Nguyên Trung Phần, tập trung vào kể sử thi, cồng chiêng và biểu diễn dân gian (ưu tiên những người bản địa.

Các nghệ nhân góp phần vào việc bảo tồn di sản, với hơn 20 Nghệ nhân Ưu tú được vinh danh tại Kon Tum và Gia Lai.

1 . Nghệ Nhân Y Phôn (Dân Tộc Ba Na, Kon Tum). Người Kể Sử Thi Và Hát Ay Ray.

Nghệ nhân Y Phôn thuộc lòng sử thi, trường ca như "H'Bia Đrang" và "Đăm Di". Ông học nghề từ ông nội, bắt đầu biểu diễn từ những năm 1970 trong lễ hội bỏ mả và Pơ Inê (cầu mùa). Ông dạy hát Ay Ray (hát ruộng bậc thang).

Triết Lý Nhân Văn: Y Phôn tái sinh lời sử thi, truyền thuyết cổ từ đống lửa nhà rông, thành bài ca về anh hùng và đất trời, qua âm thanh núi rừng. Nhân văn ở đây là sự tri ân cội nguồn mẫu hệ: Ông bảo tồn ngôn ngữ Ba Na, nhấn mạnh giá trị đoàn kết cộng đồng qua nghi lễ cúng Yang. Tầm nhìn mở rộng: ông dùng Ay Ray làm "không gian trưng bày" sống động, lan tỏa hơi thở Cao Nguyên.

2 . Nghệ Nhân Ksor H'Neng (Dân Tộc Ba Na, Gia Lai), Nghệ Nhân Cồng Chiêng Và Múa Xoang.

Ksor H'Neng là nghệ nhân cồng chiêng Ba Na, dẫn dắt nhóm biểu diễn với bộ cồng chiêng 12 cái. Bà học nghề từ cộng đồng khi còn nhỏ, tham gia lễ hội từ những năm 1980, và được vinh danh Nghệ nhân Ưu tú. Bà biểu diễn tại Festival Di sản Văn hóa Gia Lai, tổ chức múa xoang cho hơn 100 người trong lễ Pơ Thi (bỏ mả), và truyền nghề cho phụ nữ trẻ qua các lớp cộng đồng, góp phần vào dự án bảo tồn cồng chiêng của tỉnh.

Ksor H'Neng "hồi sinh" múa xoang, điệu múa vòng tròn, từ lao động nương rẫy thành nghệ thuật hoành tráng, tượng trưng cho sự tái sinh cộng đồng. Học từ thiên nhiên và buôn làng, bà vượt định kiến giới tính để bảo tồn giá trị mẫu hệ, nơi phụ nữ giữ lửa văn hóa. Tầm nhìn: biến lễ hội thành cầu nối, quảng bá bản sắc Ba Na ra thế giới.

3 . Nghệ Nhân Y Blan (Dân Tộc Ba Na, Kon Tum). Nghệ Nhân Điêu Khắc Nhà Rông Và Tượng Mồ.

Sinh năm 1948 tại xã Đăk Rơ Nga, huyện Sa Thầy, Kon Tum, Y Blan là nghệ nhân điêu khắc nhà rông Ba Na, chuyên tạc tượng mồ và cột nhà với họa tiết rồng, voi rừng. Ông học nghề từ cha vào những năm 1960, tham gia xây dựng hơn 50 nhà rông cho buôn làng, và được công nhận Nghệ nhân Ưu tú. Ông biểu diễn tại Bảo tàng Cồng Chiêng Kon Tum.

Y Blan tái sinh tre nứa rừng, vật liệu đời thường, thành tượng nhà rông, biểu tượng tiếc thương và bầu bạn với người khuất, vượt hữu hạn để chạm vĩnh cửu. Nhân văn nằm ở sứ mệnh xã hội: ông dùng điêu khắc kể chuyện đoàn kết buôn làng, nhấn mạnh lòng nhân ái với tổ tiên. Tầm nhìn mở rộng: biến kiến trúc thành di sản sống, lan tỏa giá trị Ba Na.

4 . Nghệ Nhân H'Ma (Dân Tộc Ba Na, Quảng Ngãi). Nghệ Nhân Hát Roi Và Dân Ca. Sinh năm 1970 tại làng Tà Rơ, huyện Ba Tơ, Quảng Ngãi, H'Ma là nghệ nhân hát Roi (dân ca Ba Na) và Điu Hmon (hát ruộng). Bà học với bà ngoại từ nhỏ, biểu diễn từ những năm 1990 trong lễ hội làng, và được vinh danh Nghệ nhân Ưu tú. Bà tham gia chương trình "Sắc hương đại ngàn" tại Làng Văn hóa Quảng Ngãi.

H'Ma "thổi hồn" hát Roi, giai điệu đời thường, thành biểu tượng siêu nhiên của đất trời, nhấn mạnh giá trị nhân văn về cầu mưa thuận gió hòa. Âm nhạc phục vụ lợi ích chung, bà vượt nghèo khó để bảo tồn ngôn ngữ Ba Na, thúc đẩy bình đẳng giới. Tầm nhìn: dùng dân ca làm cầu nối, quảng bá bản sắc Quảng Ngãi.

5 . Các Nghệ Nhân Cồng Chiêng Vô Danh (Dân Tộc Ba Na, Gia Lai Và Kon Tum). Những Người Giữ Lửa Nghi Lễ.

Ở các làng Tơ Lô (Gia Lai) và Kon Kơ Tu (Kon Tum), nhiều nghệ nhân vô danh như nhóm của Y Kông tham gia Lễ hội Văn hóa Ba Na, biểu diễn cồng chiêng trong lễ cúng giọt nước và Pơ Inê. Họ thuộc lòng các nghi thức, truyền nghề qua đống lửa nhà rông, họ tái sinh tiếng cồng, âm thanh nghi lễ, từ buôn làng, nhấn mạnh sự thủy chung cội nguồn: từ lễ hội đến sân khấu lớn, vượt thử thách để bảo tồn văn hóa mẫu hệ, quảng bá di sản sống động.

Những nghệ nhân Ba Na, dù ít được biết rộng rãi hơn Ê Đê hay Gia Rai, đều thể hiện triết lý nhân văn sâu sắc: Tái sinh di sản từ thử thách (mai một, đô thị hóa), với tầm nhìn từ buôn làng đế. Họ bổ sung cho hành trình tạo nên bản giao hưởng văn hóa Cao Nguyên, nơi mỗi lời sử thi, tiếng cồng hay điệu xoang là lời khẳng định sự trường tồn của dân tộc.

* Biên Khảo Huỳnh Tâm.