Nghệ Sĩ Dân Tộc Ê Đê H’Hen Niê. * Biên Khảo Huỳnh Tâm.

Dân tộc Ê Đê (hay Ede), có dân số khoảng 398.671 người, một trong những cộng đồng lớn nhất vùng Cao Nguyên Trung Phần Việt Nam, tập trung chủ yếu ở các tỉnh Đắk Lắk, Đắk Nông, Gia Lai và một phần Khánh Hòa, Phú Yên. Dân tộc Ê Đê văn hóa phong phú: Sử thi "Klei Khan" (như Đam San), cồng chiêng, điệu múa xoang, và chế tác gỗ, những yếu tố nhân văn hài hòa giữa con người, thiên nhiên và cộng đồng mẫu hệ, các nghệ sĩ Ê Đê thường "hồi sinh" di sản truyền thống, từ lời khan sử thi đến giai điệu cồng chiêng có giá trị siêu nhiên, bảo tồn bản sắc trước đô thị hóa.Dân tộc Ê Đê mở rộngtầm nhìn, từ buôn làng ra biên giới công đồng, nhấn mạnh truyền thống thờ trời đất.

Đặc điểm dân tộc Ê Đê có một số nghệ sĩ tiêu, tập trung vào âm nhạc, văn học dân gian, kể sử thi và nghệ thuật biểu diễn.

1 . NSND Y Moan (Y Moan Ênuôl, Dân Tộc Ê Đê, Đắk Lắk), Giọng Ca Vàng Của Đại Ngàn.

Sinh năm 1957 tại buôn M’Đrắk (nay là huyện M’Đrắk, Đắk Lắk) trong gia đình có 13 anh em, Y Moan học hết lớp 7 rồi theo đoàn văn công, trở thành ca sĩ chính. Ông nổi tiếng với các ca khúc về Tây Nguyên như “Ơi Tây Nguyên ơi”, “Buôn En Êu”.

Nhân Văn: Y Moan "thổi hồn" vào dân ca Ê Đê, giai điệu đời thường của nương rẫy và lễ hội, thành biểu tượng siêu nhiên, phản ánh "hữu thể" qua âm thanh núi rừng. Nhân văn ở đây là sự tri ân cội nguồn mẫu hệ. Bản sắc Ê Đê tạo ra một không gian sống động qua các bài hát ca ngợi tình dân tộc cộng đồng cung nhau gắn kết.

2 . Hoa Hậu H’Hen Niê (Dân Tộc Ê Đê, Đắk Lắk), Hoa Hậu Và Đại Sứ Văn Hóa.

Sinh năm 1992 tại buôn Sứt M’Đưng, xã Cư Suê, huyện Cư M’gar, Đắk Lắk, trong gia đình Ê Đê làm nông, có 6 anh em, H’Hen Niê dành dụm tiền lên thành phố học đại học rồi tham gia Hoa hậu Hoàn vũ Việt Nam 2017, trở thành người Ê Đê đầu tiên đăng quang. Cô đại diện Việt Nam tại Miss Universe 2018 (Top 5), và tích cực làm từ thiện, truyền cảm hứng cho phụ nữ dân tộc qua các chiến dịch bảo tồn văn hóa.

Nhân Văn: Như Lan Anh kết hợp thổ cẩm vào tranh, H’Hen Niê tái định nghĩa trang phục Ê Đê (váy chàm thêu hoa văn) thành biểu tượng hiện đại, tượng trưng cho sự tái sinh. Học từ thiên nhiên và cộng đồng, cô vượt định kiến nghèo khó để trao quyền cho phụ nữ Ê Đê, nhấn mạnh giá trị bình đẳng giới trong xã mẫu hệ. Tầm nhìn mở rộng, cô dùng hình ảnh hoa hậu làm cầu nối, lan tỏa hơi thở Cao Nguyên đến quốc tế.

3 . Nghệ Nhân Y Wang Hwing (Dân Tộc Ê Đê, Đắk Lắk), Người Kể Khan Của Núi Rừng.

Sinh tại buôn Tría, xã Ea Tul, huyện Cư M’gar, Đắk Lắk, Y Wang Hwing dành hơn 20 năm sưu tầm và kể sử thi Ê Đê (Klei Khan), thuộc lòng 4 sử thi nổi tiếng như Ê Đăm San, Ê Đăm Bhu-Đăm Bha. Ông biểu diễn tại các lễ hội Tây Nguyên, và góp phần công nhận Klei Khan là Di sản Văn hóa Phi vật thể Quốc gia.

Nhân Văn: Y Wang Hwing "hồi sinh" lời khan truyền thuyết cổ, từ đống lửa buôn làng thành biểu tượng siêu nhiên, nơi mỗi câu kể là minh chứng thời gian. Nghệ thuật phục vụ lợi ích chung, ông đau đáu bảo tồn trước mai một, nhấn mạnh giá trị nhân văn về gắn kết cộng đồng qua nghi lễ. Dùng kể khan làm "không gian trưng bày" tinh thần, giúp thế hệ trẻ Ê Đê kết nối quá khứ, hiện tại, lan tỏa giá trị Cao Nguyên.

4 . Y Jack Arul (Dân Tộc Ê Đê, Đắk Lắk), Ca Sĩ Lang Thang Giữ Gìn Bản Sắc.

Hành Trình: Sinh tại buôn A’ko Hdong, Buôn Ma Thuột, Đắk Lắk, con trai của già làng Ama H’rin, người sáng lập buôn làng mẫu mực Ê Đê, Y Jack Arul là ca sĩ lang thang, nổi tiếng với giọng hát mộc mạc hát Ai Với Ai (Trịnh Công Sơn) tại các buổi hòa nhạc Hà Nội. Anh biểu diễn tại các festival Tây Nguyên, sáng tác album về môi trường và bản sắc Ê Đê.

Nhân Văn: Y Jack Arul làm sống lại dân ca Ê Đê từ nương rẫy thành nghệ thuật đương đại, phản ánh vượt hữu hạn để chạm vĩnh cửu. Nhân văn nằm ở sứ mệnh xã hội. Anh dùng âm nhạc kể chuyện bảo vệ môi trường Cao Nguyên, nhấn mạnh lòng nhân ái với đất trời và cộng đồng. Tầm nhìn mở rộng: Album của anh là cầu nối, từ buôn làng đến khán giả mọi miền đất nước, quảng bá hình ảnh Ê Đê bền vững như khát vọng của dân tộc Ê Đê.

5 . Nghệ Nhân Cồng Chiêng Vô Danh (Dân Tộc Ê Đê, Đắk Lắk Và Gia Lai), Biểu Diễn Văn Hóa Truyền Thống.

Ở các buôn làng Buôn Ma Thuột (Đắk Lắk) và Pleiku (Gia Lai), nhiều nghệ nhân Ê Đê vô danh như nhóm của Y Phôn Ksơr tham gia Không gian Văn hóa Cồng Chiêng Tây Nguyên, biểu diễn bộ cồng chiêng (6 chiêng bằng, 3 chiêng núm) tại những lễ hội cộng đồng, góp phần bảo tồn nghi lễ Ê Đê.

Nhân Văn họ tái sinh tiếng cồng, âm thanh nghi lễ cổ, thành biểu tượng siêu nhiên, kết nối cộng đồng qua lễ hội. Triết lý nhân văn sâu sắc ở sự thủy chung cội nguồn: từ buôn làng đến sân khấu lớn, họ vượt thử thách để bảo tồn văn hóa mẫu hệ. Tầm nhìn: cồng chiêng là "không gian trưng bày" sống, quảng bá Việt Nam ra thế giới qua hình ảnh Cao Nguyên huyền thoại.

Những nghệ sĩ Ê Đê Cao Nguyên này, dù ít được biết rộng rãi hơn so với các dân tộc Tây Bắc, đều thể hiện triết lý nhân văn sâu sắc: tái sinh di sản từ thử thách (nghèo khó, mai một), với tầm nhìn từ buôn làng, tạo nên bản giao hưởng văn hóa Trung Phần, nơi mỗi lời khan, tiếng cồng hay giọng hát là lời khẳng định sự trường tồn của dân tộc.

* Biên Khảo Huỳnh Tâm.