Nghệ Sĩ Kể Sử Thi E DÊ. * Biên Khảo Huỳnh Tâm.

Các Nghệ sĩ kể sử thi Ê Đê ở Cao Nguyên Trung phần Việt Nam.

Dân tộc Ê Đê (hay E Đê), với dân số khoảng 398.671 người (theo điều tra 2019), là một trong những cộng đồng lớn nhất vùng Cao Nguyên Trung Phần Việt Nam, tập trung chủ yếu ở các tỉnh Đắk Lắk, Đắk Nông, Gia Lai và một phần Khánh Hòa, Phú Yên. Họ nổi tiếng với văn hóa phong phú: Sử thi Klei Khan (hay hát kể khan), cồng chiêng, điệu múa xoang, và chế tác gỗ những yếu tố phản chiếu triết lý nhân văn về sự hài hòa giữa con người, thiên nhiên và cộng đồng mẫu hệ. Sử thi Ê Đê, được truyền miệng qua hình thức hát kể (gọi là pô khan người kể khan), là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia (công nhận năm 2014), với các tác phẩm nổi bật như Ê Đăm San, Ê Đăm Bhu-Đăm Bha. Các nghệ sĩ kể sử thi Ê Đê thường "hồi sinh" di sản từ đời thường, từ lời khan bên đống lửa nhà dài đến nghi lễ cúng tổ tiên, thành giá trị siêu nhiên, bảo tồn bản sắc trước đô thị hóa. Họ mang tầm nhìn mở rộng: từ buôn làng đến sân khấu quốc tế, nhấn mạnh sự kiên cường và thủy chung với đất trời Cao Nguyên.

Dựa trên dữ liệu cập nhật mới đây là một số nghệ sĩ tiêu biểu từ dân tộc Ê Đê chuyên kể sử thi (ưu tiên những người bản địa, được công nhận nghệ nhân). Các nghệ nhân này thường thuộc lòng hàng nghìn câu khan, hát kể trong lễ hội, tang ma hoặc giáo dục cộng đồng, góp phần chống mai một di sản, hiện chỉ còn khoảng 50-60 nghệ nhân lớn tuổi biết kể đầy đủ.

Nghệ Nhân Y Wang Hwing (Dân Tộc Ê Đê, Đắk Lắk) Người Kể Khan Hiếm Hoi Của Buôn Triă.

Sinh năm 1945 tại buôn Triă, xã Ea Tul, huyện Cư M'gar, Đắk Lắk, Y Wang Hwing là một trong những nghệ nhân cuối cùng còn hát kể nhiều sử thi Ê Đê. Ông học nghề từ ông nội một pô khan truyền thống và bắt đầu kể khan từ năm 20 tuổi trong các nghi lễ bỏ mả và lễ hội buôn làng. Đến nay, ông thuộc lòng 4 sử thi lớn: Ê Đăm San, Ê Đăm Bhu-Đăm Bha, Ê Bõng Hiu Knuh và Y Bũng H Đăng. Ông được công nhận Nghệ nhân Ưu tú Di sản Văn hóa Phi vật thể Quốc gia, thường xuyên biểu diễn tại Lễ hội Văn hóa Cồng Chiêng Tây Nguyên, và dạy cho hơn 20 học viên trẻ. Ông tham gia sưu tầm sử thi, góp phần ghi âm hơn 10.000 câu khan.

Y Wang Hwing tái sinh lời khan truyền thuyết cổ từ đống lửa nhà dài thành biểu tượng siêu nhiên, phản ánh Heideggerian "hữu thể" qua âm thanh núi rừng. Nhân văn ở đây là sự tri ân cội nguồn mẫu hệ: Ông vượt nghèo khó buôn làng để bảo tồn ngôn ngữ Ê Đê, nhấn mạnh giá trị đoàn kết cộng đồng qua nghi lễ cúng Yang (thần linh). Tầm nhìn mở rộng: Ông dùng kể khan làm "không gian trưng bày" sống động, lan tỏa hơi thở Cao Nguyên văn hóa H'Mông.

Nghệ Nhân Y Wang (Dân Tộc Ê Đê, Đắk Lắk), sinh khoảng năm 1950 tại huyện Cư M'gar, Đắk Lắk (cùng vùng với Y Wang Hwing), giọng Hát Khan Vang Vọng Nhà Dài là một trong những pô khan nổi bật, thuộc lòng 4 sử thi chính: Ê Đăm Bhu, Đăm Bha, Ê Đăm San, Ê Bõng Hiu Knuh, và Y Bũng H Đăng. Ông bắt đầu hát kể từ những năm 1970 trong các buổi lễ bỏ mả và lễ cưới buôn làng, với giọng hát trầm bổng, kéo dài nhiều đêm. Được vinh danh Nghệ nhân Ưu tú năm 2018, ông tham gia các lớp truyền dạy tại Trung tâm Văn hóa Đắk Lắk, biểu diễn tại Festival Di sản Tây Nguyên, và hợp tác ghi âm sử thi với Đài Tiếng nói Việt Nam (VOV4). Ông đã truyền nghề cho 15 học viên, giúp sử thi Ê Đê sống dậy trong thế hệ trẻ.

Y Wang "hồi sinh" sử thi qua hát kể bên ché rượu cần, biến câu chuyện anh hùng (như Đăm San chinh phục voi rừng) thành bài ca về sự hài hòa con người, thiên nhiên. Triết lý Rousseau-esque: học từ cộng đồng và đất trời, ông vượt thử thách tuổi già để bảo tồn giá trị mẫu hệ nơi phụ nữ như H’Nhí trong sử thi giữ lửa văn hóa. Tầm nhìn: ông coi khan là cầu nối quá khứ - hiện tại, quảng bá bản sắc Ê Đê ra thế giới qua lễ hội,

Nghệ Nhân Y Wûang Mlô Dun Du (Dân Tộc Ê Đê, Đắk Lắk), Nhà Văn Hóa Và Pô Khan Truyền Thống.

Sinh năm 1938 tại buôn Ea Tul, huyện Cư M'gar, Đắk Lắk, Y Wûang Mlô Dun Du là nghệ nhân đa tài, không chỉ kể khan mà còn là nhà nghiên cứu văn hóa Ê Đê. Ông thuộc lòng sử thi Đăm San và các khan ngắn về nguồn gốc buôn làng, bắt đầu hát kể từ những năm 1960 trong nghi lễ cúng tổ tiên. Được công nhận Nghệ nhân Ưu tú năm 2005, ông góp ý cho các công trình nghiên cứu sử thi, và biểu diễn tại Bảo tàng Thế giới Cồng Chiêng (Đắk Lắk). Ông tham gia dự án UNESCO bảo tồn Klei Khan, dạy khan cho trẻ em qua các buổi kể chuyện cộng đồng, và ghi âm hơn 5.000 câu sử thi.

Y Wûang tái định nghĩa khan như "cuộc sống thật nhưng phong phú hơn" (lời ông nhận xét về Đăm San), phản ánh Nietzschean vượt hữu hạn để chạm vĩnh cửu. Nhân văn nằm ở sứ mệnh xã hội: ông dùng sử thi kể chuyện đoàn kết buôn làng, nhấn mạnh lòng nhân ái với Yang và tổ tiên, chống mai một do đô thị hóa. Tầm nhìn mở rộng: ông mơ sử thi thành giáo cụ, lan tỏa giá trị Ê Đê đến thế hệ trẻ và quốc tế, như Lan Anh dùng tranh để quảng bá H'Mông.

Nghệ Nhân Y Phôn Ksơr (Dân Tộc Ê Đê, Gia Lai), Pô Khan Kết Hợp Cồng Chiêng.

Hành Trình: Sinh năm 1952 tại Pleiku, Gia Lai, Y Phôn Ksơr là nghệ nhân kể khan kết hợp với Không gian Văn hóa Cồng Chiêng Tây Nguyên (UNESCO 2005). Ông thuộc lòng Ê Đăm Pơlei Plao và các khan về di cư Ê Đê, hát kể từ năm 1975 trong lễ hội xoang và bỏ mả. Công nhận Nghệ nhân Ưu tú năm 2015, ông biểu diễn tại Festival Cồng Chiêng 2023, dạy khan cho hơn 30 học viên qua các lớp cộng đồng, và tham gia ghi âm sử thi với Viện Âm nhạc Việt Nam.

Y Phôn "thổi hồn" khan qua tiếng cồng chiêng, biến nghi lễ đời thường thành biểu tượng siêu nhiên của cộng đồng mẫu hệ. Triết lý Kantian: nghệ thuật phục vụ lợi ích chung, ông vượt nghèo khó để bảo tồn ngôn ngữ Ê Đê, nhấn mạnh giá trị hài hòa đất trời. Tầm nhìn: dùng khan làm cầu nối du lịch bền vững, lan tỏa bản sắc Gia Lai đến thế giới, như hành trình sáng tạo của Lan Anh.

Các Nghệ Nhân Kể Khan Vô Danh (Dân Tộc Ê Đê, Đắk Nông Và Khánh Hòa), Những Người Giữ Lửa Buôn. Ở các buôn làng Đắk R'kê (Đắk Nông) và Khánh Vĩnh (Khánh Hòa), nhiều nghệ nhân vô danh như nhóm của Y Kô Niê (Đắk Nông) tham gia Liên hoan Sử thi Tây Nguyên, kể khan trong lễ rước kpan và mừng nhà mới. Họ thuộc lòng các khan ngắn về lao động nương rẫy, truyền nghề qua đống lửa nhà dài, góp phần vào sách "Sử thi Ê Đê hiện nay".

Kắc phục vết nứt ván lợp, họ tái sinh khan từ truyền miệng, nhấn mạnh sự thủy chung cội nguồn: từ buôn làng đến lễ hội lớn, vượt thử thách để bảo tồn văn hóa. Tầm nhìn: khan là "không gian trưng bày" tinh thần, quảng bá Việt Nam qua di sản sống động.

Những nghệ sĩ kể sử thi Ê Đê này, dù ít được biết rộng rãi hơn các nghệ sĩ âm nhạc như Y Moan, đều thể hiện triết lý nhân văn sâu sắc: tái sinh di sản từ thử thách (mai một, đô thị hóa), với tầm nhìn từ buôn làng đến quốc tế. Họ bổ sung cho hành trình, tạo nên bản giao hưởng văn hóa Cao Nguyên nơi mỗi lời khan là lời khẳng định sự trường tồn của dân tộc.

* Biên Khảo Huỳnh Tâm.