DẪN NHẬP.
Trong kho tàng văn hóa đa sắc của các dân tộc Việt Nam, cộng đồng Dao Đỏ tại
tỉnh Lào Cai sở hữu một nghi lễ đặc biệt mà sức sống của nó vượt khỏi giá trị lễ
nghi để trở thành trụ cột của căn tính, chuẩn mực đạo đức, và thước đo nhân phẩm
của cả cộng đồng: Lễ Cấp Sắc, đặc biệt là Cấp Sắc 12 đèn, cấp bậc cao nhất, thiêng
liêng nhất trong thế giới tâm linh của người Dao.
Bài tiểu luận này nhằm phân tích nghi lễ Cấp Sắc 12 đèn qua ba bình diện:
(1) khung lý thuyết và ngữ cảnh xã hội, văn hóa;
(2) phân tích tình huống cụ thể tại Lào Cai;
(3) tổng quan ý nghĩa và giá trị hy vọng mà nghi lễ mang lại cho tương lai
cộng đồng Dao Đỏ.
NHÂN VĂN, XÃ HỘI, VĂN HÓA ĐẠI CHÚNG CỦA NGƯỜI DAO ĐỎ.
Nghi lễ trưởng thành dưới góc nhìn nhân học.
Theo mô thức kinh điển của van Gennep, nghi lễ trưởng thành thường trải qua
ba giai đoạn:
Tách biệt khỏi thế giới cũ,
Chuyển tiếp qua thử thách,
Nhập cuộc vào cộng đồng với tư cách mới.
Lễ Cấp Sắc 12 đèn là một trường hợp hoàn chỉnh của mô thức này: từ việc tẩy
uế, “đi âm”, vượt qua thử thách, cho đến giây phút được “đóng ấn”, tất cả đều
diễn ra với mục tiêu biến đổi bản thể của người thụ lễ. Không chỉ là sự trưởng
thành sinh học, đây là sự trưởng thành đạo hạnh, một cuộc “tái sinh tinh thần”.
Văn hóa, tín ngưỡng của người Dao Đỏ.
Dân tộc Dao Đỏ chịu ảnh hưởng sâu đậm của:
Đạo giáo dân gian,
Truyền thuyết Bàn Vương, vị thủy tổ dẫn dắt người Dao khai sơn lập bản.
Trong hệ thống ấy, thầy cúng giữ vai trò là người nối trung giới giữa nhân
gian và cõi linh. Không một nghi lễ trọng đại nào cưới xin, tang ma, làm chay,
cầu an, đặc biệt là cấp sắc, có thể diễn ra thiếu vắng thầy. Họ là người nắm giữ
tri thức kinh văn Nôm Dao và truyền thừa pháp đạo cho thế hệ sau.
Văn hóa không pha trộn, tính thuần nguyên của bản sắc.
Trong dòng chảy văn hóa đại chúng hiện đại hóa nhanh chóng, người Dao Đỏ Lào
Cai vẫn duy trì một bản sắc thuần khiết: Trang phục riêng, ngôn ngữ riêng, hệ
thống lễ nghi không lai tạp. Điều này cho thấy họ có cơ chế tự bảo vệ bản sắc mạnh
mẽ, trong đó Lễ Cấp Sắc là “điểm neo văn hóa” giữ cho cộng đồng không bị trôi
theo biến thiên thời đại.
Cấp bậc trong Lễ Cấp Sắc.
Nghi lễ gồm ba cấp độ: 3 đèn-7 đèn-12 đèn, tương ứng với các mức tu dưỡng đạo
pháp. Cấp sắc 12 đèn là cấp cao nhất, đánh dấu mức độ tinh luyện thành thục cả
về tri thức nghi lễ, đạo đức, trách nhiệm và đời sống tâm linh.
NGHI LỄ CẤP SẮC 12 ĐÈN TẠI LÀO CAI.
Khởi lễ: đón thầy và nghi thức tẩy uế.
Cấp sắc mở đầu bằng nghi thức rước thầy, những đạo sư được cộng đồng tôn
kính. Sau khi thầy an vị, nghi thức tẩy uế được thực hiện cho các “trò” (người
thụ lễ), nhằm thanh lọc thân, tâm, chuẩn bị bước vào hành trình vượt qua các thử
thách mang tính tâm linh.
Không gian múa nghi lễ: Múa Rùa, múa Chuông.
Trong suốt ba ngày đêm hành lễ, các điệu múa rùa, múa chuông được thực hiện
liên tục. Đây là những điệu múa biểu tượng:
Rùa tượng trưng cho sự trường tồn, ổn định của vũ trụ;
Chuông tượng trưng cho sự thanh lọc, dẫn đường cho linh hồn.
Âm thanh, vũ đạo, ánh lửa, hệ thống kinh văn hợp lại tạo thành một không
gian huyền, thiên, mỹ, nơi con người bước vào trạng thái cực độ của sự tập
trung tinh thần.
Vai trò của thầy cúng và hệ thống đạo pháp.
Trong cấp sắc 12 đèn, thường có 12 thầy chính cùng đội ngũ thầy phụ. Những
thầy này không chỉ thực hiện nghi lễ mà còn là người khảo thí, kiểm tra trình độ
thuộc kinh, hiểu luật đạo, thuộc các bài bản Nôm Dao của trò. Không ai được phép
tham dự cấp sắc 12 đèn nếu không trải qua nhiều năm tu học, rèn luyện, hiểu và
thực hành đạo pháp.
Nghi thức “đi âm”: Hành trình về cội nguồn.
Một trong những nghi thức quan trọng nhất là “đi âm” thầy dẫn trò trở về gặp
tổ tiên, trở lại với thế giới nguyên sơ của dòng tộc để nhận sự chứng giám. Đây
không phải nghi lễ tượng trưng mà được xem như một hành trình tâm linh thật sự,
nơi người thụ lễ đối diện với tổ tiên, nhận đạo sắc, và được giao phó trách nhiệm
sống đúng với đạo lý.
Khoảnh khắc trưởng thành: đóng ấn và trao đèn.
Thầy cả sẽ đóng ấn, tức ban sắc, cho các trò sau khi đã hoàn tất thử thách.
Dấu ấn này là xác lập tư cách thiêng, đánh dấu họ đã trở thành người trưởng thành
đúng nghĩa. Từ đây họ có thể:
Chủ trì nghi lễ trong cộng đồng,
Phân định phải trái theo luật tục,
Gánh vác trách nhiệm họ tộc.
Sau lễ cấp sắc: nhân phẩm, đạo hạnh, lối sống.
Người Dao quan niệm:
Không được cấp sắc, không phải người trưởng thành.
Đã cấp sắc phải sống thiện, tránh điều ác.
Cấp sắc vừa là giấy thông hành đạo đức, vừa là giao ước sống thiện. Người thụ
lễ phải biết hướng về tổ tiên, cống hiến cho cộng đồng và trở thành trụ cột của
bản làng.
Lễ bế đàn và cúng Bàn Vương.
Ngày cuối cùng, lễ bế đàn và cúng Bàn Vương được cử hành. Đây là nơi toàn bộ
người dự lễ được nghe lại truyền thuyết về Bàn Vương, nguồn gốc dân tộc Dao, và
các chuẩn mực đạo lý. Không chỉ trò trưởng thành; cả cộng đồng cũng được tái khẳng
định bản sắc.
TỔNG QUAN:
Lễ Cấp Sắc 12 đèn không chỉ là nghi lễ quan trọng bậc nhất của người Dao Đỏ,
mà còn là di sản văn hóa sống, kết nối quá khứ, hiện tại, tương lai. Ý nghĩa của
nghi lễ có thể kết tinh trong bốn trụ cột:
Bản sắc dân tộc.
Nghi lễ duy trì trọn vẹn bản sắc Dao Đỏ giữa chuyển động mạnh mẽ của văn hóa
hiện đại.
Giá trị đạo đức, nhân văn.
Cấp sắc dạy sự tử tế, lòng hướng thiện, trách nhiệm với cộng đồng, gia đình
và tổ tiên.
Tự cường văn hóa.
Giữa biến động xã hội, nghi lễ giúp người Dao khẳng định vị thế, tránh bị hòa
tan vào dòng chảy toàn cầu hóa.
Niềm hy vọng tương lai.
Khi các thế hệ trẻ tiếp tục học kinh Nôm Dao, thực hành đạo pháp, tham gia
cấp sắc với lòng tự hào, ta có thể tin rằng di sản này sẽ được truyền lại nguyên
vẹn cho mai sau. Cấp sắc không chỉ là truyền thống; đó là nguồn lực nội sinh giúp
dân tộc Dao Đỏ giữ vững tinh thần, bản lĩnh và phẩm giá.
Nghi lễ Cấp Sắc 12 đèn vì vậy xứng đáng được nhìn nhận như một di sản văn hóa
vô giá của Việt Nam, đồng thời là chứng tích sinh động cho năng lực gìn giữ và
tái sinh truyền thống của cộng đồng Dao Đỏ giữa thế kỷ XXI.
* Biên khảo Huỳnh Tâm.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét