Tục cưới xin của dân tộc Ba Na (Lý Mạnh Thương)

Phong tục cưới xin, hôn nhân có ý nghĩa rất quan trọng trong đời sống cộng đồng người Bana. Tùy thuộc vào từng vùng, từng giai đoạn lịch sử mà phong  tục cưới hỏi của người Bana có một số điểm khác nhau. Tuy nhiên, phong tục cưới hỏi truyền thống của người Bana nói chung vẫn giữ được nét nguyên sơ, giàu tính nhân văn, thể hiện sắc thái văn hoá độc đáo.

Người dân tộc Ba Na sinh sống chủ yếu tại các tỉnh Kon Tum, Gia Lai, Đắk Lắk, Bình Định, Phú Yên. Trải qua nhiều giai đoạn phát triển, người Bana sống phân tán ở các vùng có vị trí địa lý cách xa nhau. Tuy nhiên, phong tục cưới hỏi truyền thống của người Ba Na về cơ bản vẫn mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc. Trai gái người dân tộc Ba Na đến tuổi trưởng thành đều có thể tự do chọn lựa bạn đời mà không cần đến cha mẹ. Tiêu chuẩn chọn lựa bạn đời của trai gái Bana, đó là cô gái phải biết đan lát, dệt vải, chàng trai phải trung thực, khỏe mạnh, giỏi làm rẫy, có tài săn bắn. Cơ hội thuận tiện để tình yêu nảy nở chính là những dịp làng tổ chức lễ hội. Khi đã phải lòng nhau, đôi trai gái thường ngồi quây quần bên ghè rượu trong Nhà rông thầm thì, vòng tay lên cổ cấu nhéo lẫn nhau. Những chàng trai, cô gái bị bầm tím ở cổ, ở tay càng nhiều thì càng chứng tỏ họ đã thực sự ưng ý nhau.

Trước đây, người Bana có phong tục kiếm củi hứa hôn. Để lấy chồng, các cô gái Bana phải chuẩn bị 100 bó củi, gọi là củi hứa hôn trước khi về nhà chồng. Bởi vậy con gái Bana từ khi 14-15 tuổi đã phải tranh thủ lấy củi. Ông A Tưm dân tộc Bana ở tỉnh Đắck Lắc, cho biết: Trước có tục  lấy củi mang về cho nhà chồng. Trong thời gian đi đến lễ hỏi chồng  thì con gái phải chuẩn bị, không có củi thì không được. Nếu như củi tươi, kiếm được nhiều, chẻ nhỏ, cành thẳng, được bó gọn thì được bố mẹ chồng khen là đảm đang”.

tục mời trầu của người Bana ở Vân Canh

Nhưng để nên duyên vợ chồng, đôi trai gái người Bana còn phải trải qua nhiều thủ tục, nghi lễ bắt buộc. Lễ trao vòng trong  tiếng Ba Na gọi là lễ “cật rêng”, có ý nghĩa như lễ đính hôn ở miền xuôi. Khi đã chọn được người mà mình yêu thương, đôi trai gái về thông báo cho hai bên gia đình biết. Theo phong tục của người Ba Na, cha của chàng trai hỏi ý kiến của con trai mình, còn bà mẹ của cô gái thì hỏi ý kiến của con gái mình. Nếu cả hai cùng đồng ý thì gia đình nhà trai tìm người mai mối. Ông mối sẽ thay mặt nhà trai đến mời nhà gái sang nhà trai để làm lễ trao vòng cho đôi trai gái. Trước sự chứng kiến của hai gia đình, dưới sự hướng dẫn của ông mối, đôi trai gái lần lượt trao vòng cho nhau. Chàng trai sẽ trao cho cô gái chiếc vòng nhôm, còn cô gái trao cho chàng trai chiếc vòng đồng. Khi đôi trai gái đã làm lễ trao vòng, tuyệt đối không được có quan hệ yêu đương với những người khác.

Trong tiếng Ba Na lễ cưới gọi là “pơ koong”. Lễ cưới thường được tổ chức vào dịp cuối năm, nghĩa là sau mùa thu hoạch. Lúc đó người dân rảnh, lúa thóc đã đầy kho, trâu bò và gà đã đầy chuồng. Đám cưới là một ngày hội của làng, được diễn ra trong vòng 1 ngày và thường được tổ chức vào những ngày có trăng tròn. Hôn lễ được cử hành vào buổi chiều tại nhà Rông. Lễ vật cưới do nhà trai chuẩn bị bao gồm: một con gà với một ché rượu cần. Ông Đinh Xê, một người từng tham dự đám cưới của người Bana, cho biết: Trong lễ cưới có bất cứ cái gì bằng sắt, nhất là sắt không rỉ sẽ  được  lấy  để kê dưới ghè rưọu.  Sau đó  mới là lễ cúng Giàng, thần linh: “Ơ Giàng, nay hai đứa đã thành vợ chồng rồi cầu xin Giàng cho con cái, đừng cho đau ốm.”

Vào buổi tối, sau khi hôn lễ đã tổ chức ở nhà Rông, đám cưới được tiếp tục tại hai gia đình với sự góp vui của toàn thể dân làng. Mọi người cùng nhau quây quần bên ché rượu cần cùng ăn uống và nhảy múa. Cha mẹ cô dâu, chú rể sẽ đi mời dân làng dùng rượu để tỏ lòng cám ơn dân làng đến chung vui cùng với hai bên gia đình. Khi đám cưới kết thúc, mọi người đã ra về hết, ông mối dắt cô dâu về nhà trai, giao cho chú rể và tự tay trải chiếu cho đôi tân hôn. Cô dâu và chú rể phải cùng nhau ăn chung một bữa cơm trước khi đi ngủ. Để trả công cho ông mối theo phong tục của người Ba Na, qua ngày hôm sau, hai gia đình sẽ lần lượt mời ông mối đến nhà để cám ơn và trả công. Anh Quang Ngọc nhân viên Bảo tàng dân tộc tỉnh Đắc Lắc cho biết: Ngày nay, phong tục cưới hỏi của người Bana có một số thay đổi phù hợp với đời sống mới. Ché rượu cần và các thủ tục lễ cưới vẫn theo truyền thống ngày xưa. Còn cách tổ chức bây giờ có phát sinh thêm theo hiện đại như có cây đàn để phục vụ cho thanh niên. Bây giờ đám cưới Bana cũng thay đổi về trang phục nữa, chẳng hạn như không đóng khố nữa, hay người ta đi giày Tây đến dự đám cưới”.

Chú rể cô dâu cùng uống rượu cần

Theo anh Ngọc, trong đám cưới truyền thống của người Ba Na ngày nay, ẩm thực mang đậm đặc trưng của núi rừng, rượu ghè, các món chua từ lá cây rừng, rau rừng…vẫn là thứ không thể thiếu. Những luật tục cùng những nghi lễ linh thiêng truyền thống vẫn rất được coi trọng. Có lẽ bởi thế mà cuộc sống hôn nhân của người Bana thường rất bền vững.

Lý Mạnh Thương (sưu tầm)