Nghi Lễ Múa Xoang Của Dân Tộc Ba Na. * Biên Khảo Huỳnh Tâm.

Múa xoang là một loại hình nghệ thuật biểu diễn đặc trưng của dân tộc Ba Na (hay Bahnar), một cộng đồng bản địa lớn ở Cao Nguyên Trung Phần Việt Nam, với dân số khoảng 286.910 người (theo điều tra 2019), tập trung chủ yếu ở Kon Tum, Gia Lai, Quảng Ngãi và một phần Bình Định. Xoang không chỉ là một điệu múa còn là một nghi thức văn hóa tâm linh quan trọng, gắn liền với các lễ hội, nghi lễ cúng tổ tiên, và đời sống cộng đồng mẫu hệ của người Ba Na. Múa xoang thể hiện triết lý nhân văn về sự hài hòa giữa con người, thiên nhiên và thần linh (Yang). Tương tự hành trình của nghệ sĩ Lan Anh Họa Mộc (tái sinh di sản Tây Bắc qua hội họa ván lợp), múa xoang được các nghệ nhân Ba Na “hồi sinh” từ đời thường, từ nương rẫy đến nghi lễ nhà rông, thành giá trị siêu nhiên, bảo tồn bản sắc trước đô thị hóa. Các nghệ nhân xoang mang tầm nhìn mở rộng: từ buôn làng đến sân khấu quốc tế, nhấn mạnh sự kiên cường và thủy chung với đất trời Cao Nguyên.

Theo nghi thức của dân tộc Ba Na ở Kon Tum, bao gồm ý nghĩa, bối cảnh nghi lễ múa xoang, cấu trúc biểu diễn, vai trò của nghệ nhân, và triết lý nhân văn.

Múa Xoang Trong Văn Hóa Ba Na.

Múa xoang (hay còn gọi là sôang) một điệu múa vòng tròn hoặc hàng ngang, thường được biểu diễn trong các nghi thức quan trọng của người Ba Na như lễ Pơ Thi (bỏ mả), Pơ Inê (cầu mùa), mừng nhà rông mới, cúng giọt nước, và lễ hội đoàn kết buôn làng. Xoang không chỉ là nghệ thuật mà còn là nghi lễ tâm linh, nơi người Ba Na giao tiếp với Yang, tổ tiên và cộng đồng, cầu mong mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, và hòa giải hiềm khích. Múa này thường kết hợp với tiếng cồng chiêng.

Múa Xoang trong các nghi thức Ba Na ơ Kon Tum.

Múa xoang xuất hiện trong nhiều nghi thức quan trọng của người Ba Na ở Kon Tum, mỗi nghi thức mang ý nghĩa văn hóa và tâm linh riêng:

Lễ Pơ Thi (Bỏ Mả).

Lễ bỏ mả là nghi thức quan trọng nhất của người Ba Na, đánh dấu sự kết thúc chu kỳ tang lễ, giúp linh hồn người quá cố “về với tổ tiên” và giải phóng gia đình khỏi tang chế. Xoang trong Pơ Thi là điệu múa tập thể, bày tỏ lòng tiếc thương và cầu chúc linh hồn yên nghỉ.

Múa xoang diễn ra bên nhà mồ, với hàng chục người (nam nữ, già trẻ) nắm tay thành vòng tròn, di chuyển nhịp nhàng theo tiếng cồng chiêng. Động tác xoang mô phỏng bước đi săn bắn, gieo hạt, kết hợp với bài chiêng “Mừng Nhà Mồ”. Phụ nữ thường dẫn đầu, tượng trưng cho vai trò mẫu hệ.

Nhân Văn: Xoang trong Pơ Thi thể hiện sự hòa giải giữa sự sống và cái chết, như một “hữu thể”, nơi mỗi bước múa, gắn kết con người với tổ tiên.

Lễ Pơ Inê (Cầu Mùa).

Lễ cầu mùa diễn ra vào mùa xuân, cầu Yang ban cho mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu. Xoang là cách người Ba Na bày tỏ lòng biết ơn thiên nhiên và cầu mong phồn vinh.

Múa xoang diễn ra tại nhà rông hoặc bãi đất trống, với đội cồng chiêng dẫn dắt nhịp điệu. Động tác xoang mô phỏng gieo hạt, thu hoạch, kết hợp với bài chiêng “Cầu Mưa”. Cả cộng đồng tham gia, tạo không gian gắn kết.

Xoang trong Pơ Inê phản ánh thiên nhiên, sống hài hòa với đất trời, xoang là lời cảm tạ Cao Nguyên, nhấn mạnh giá trị đoàn kết cộng đồng.

Lễ mừng Nhà Rông Mới.

Nhà rông là trung tâm văn hóa, tâm linh của buôn làng Ba Na, nơi diễn ra nghi lễ và lễ hội. Lễ mừng nhà rông mới là dịp để củng cố đoàn kết, cầu Yang che chở.

Biểu Diễn: Xoang diễn ra quanh nhà rông, với đội cồng chiêng gõ bài “Mừng Nhà Rông”. Động tác xoang mạnh mẽ, mô phỏng xây dựng và săn bắn, với phụ nữ dẫn đầu vòng múa. Đôi khi, xoang kết hợp với hát Ay Ray (dân ca).

Xoang trong lễ này thể hiện sự tái sinh cộng đồng, phục vụ lợi ích chung, xóa hiềm khích, củng cố tinh thần buôn làng.

Lễ Cúng Giọt Nước.

Lễ cúng giọt nước là nghi thức cầu nước cho mùa màng, gắn với tín ngưỡng thờ Yang Nước. Xoang trong lễ này là lời cầu nguyện cho nguồn nước dồi dào.

Múa xoang diễn ra gần sông suối hoặc nhà rông, với động tác nhẹ nhàng, mô phỏng dòng nước chảy. Bài chiêng “Cầu Nước” dẫn dắt, tạo không gian huyền bí.

Đặc điểm múa Xoang.

Xoang thường được biểu diễn theo vòng tròn hoặc hàng ngang, với số lượng người tham gia từ vài chục đến hàng trăm, không phân biệt giới tính hay tuổi tác. Vòng múa tượng trưng cho sự đoàn kết và tuần hoàn của sự sống.

Động tác xoang đơn giản nhưng mạnh mẽ, gồm các bước đi, nhún chân, vung tay, mô phỏng lao động (gieo hạt, săn bắn) và nghi lễ (cúng tế). Phụ nữ thường dẫn đầu, phản ánh vai trò mẫu hệ.

Âm Nhạc Kèm Theo:

Tiếng cồng chiêng (bộ 6-12 chiếc) là linh hồn của xoang, với các bài chiêng như “Mừng Nhà Mồ”, “Cầu Mưa”. Có lúc kết hợp hát Ay Ray hoặc sử thi “H'Bia Đrang”.

Y phuc múa mặc váy áo thổ cẩm Ba Na (đen chàm, thêu hoa văn hình vuông, xoắn ốc), thổ cẩm H’Mông.

Những nghệ nhân tiêu biểu múa Xoang ở Kon Tum.

Dưới đây là một số nghệ nhân Ba Na ở Kon Tum nổi bật trong việc bảo tồn và biểu diễn múa xoang trong các nghi thức.

Nghệ nhân Ksor H’Neng (Dân Tộc Ba Na, Huyện Chư Păh, Gia Lai, Hoạt Động Tại Kon Tum).

Nghệ nhân Ksor H’Neng chuyên cồng chiêng và múa xoang, trong những lễ Pơ Thi và Pơ Inê.

Ksor H’Neng tái sinh xoang từ lao động nương rẫy thành nghệ thuật hoành tráng bản sắc Ba Na.

Nghệ nhân Ri Ang (Dân Tộc Ba Na, Huyện Kon Plông):

Sinh năm 1960 tại làng Kon Vơng Kia, thị trấn Măng Đen, huyện Kon Plông,

Ri Ang biểu diễn Cồng Chiêng. Ông tổ chức múa xoang trong lễ mừng nhà rông mới và cúng giọt nước.

Nghệ nhân A Khul (Dân Tộc Ba Na, Xã Vinh Quang),

Sinh năm 1949 tại làng Kon H’Ngo K’Tu, xã Vinh Quang, TP Kon Tum.

A Khul là nghệ nhân cồng chiêng-xoang, quản lý bộ chiêng làng. Ông làm trưởng đoàn đội xoang trong lễ Pơ Thi và Pơ Inê, biểu diễn tại Liên hoan Cồng Chiêng Kon Tum.

Múa Xoang trong nghi lễ Ba Na.

Hài hòa với thiên nhiên. Xoang mô phỏng lao động và dòng nước, tri ân núi rừng, phản ánh lòng biết ơn đất trời. Xoang biến nghi lễ thành biểu tượng siêu nhiên.

Khi xã hội đô thị hóa, thanh niên rời xa buôn làng. Từ đo ngôn ngữ Ba Na ít được dạy, khiến Xoang và dân ca mai một rất nhiều.

Tổng Luận.

Múa Xoang trong các nghi lễ Ba Na ở Kon Tum là bản giao hưởng văn hóa, nơi mỗi bước múa và tiếng chiêng là lời khẳng định sự trường tồn của cộng đồng mẫu hệ. Với các nghệ nhân như Ksor H’Neng, Ri Ang, và A Khul, Xoang không chỉ là nghệ thuật mà còn là nghi lễ tâm linh, tái sinh di sản từ thử thách. Họ cùng chia sẻ bảo tồn bản sắc của buôn làng. Xoang Ba Na là ngọn lửa tinh thần, soi sáng tương lai văn hóa Cao Nguyên.

* Biên Khảo Huỳnh Tâm.