Lễ mừng nhà mới của người Lô Lô (Hoàng Thị khuyên)

Trong chu kỳ một năm 12 tháng, người Lô Lô có rất nhiều lễ, trong đó có lễ mừng nhà mới không thể thiếu được trong đời sống sinh hoạt của đồng bào.

Ở Hà Giang hiện có khoảng 1.500 người Lô Lô, phân bổ ở các xã Lũng Cú, Sủng Là, Lũng Táo, Má Lé và thị trấn Đồng Văn.

Khi chuẩn bị xong các vật liệu xây cất nhà, người Lô Lô thường chọn một nơi đất tốt và chọn hướng cho hợp tuổi người chủ định làm nhà. Họ phải quy chiếu các tiêu chí: tiền, hậu, tả, hữu, trước hết phải tìm tổ sơn, dò long mạch theo thế đất để tìm chỗ "tụ khí tàng phong" sau đó cho bảy hạt gạo chôn xuống đấy, ba ngày sau mở ra, thấy hạt gạo nở, không bị kiến gặm và di chuyển thì nơi đó có sinh khí và làm nhà tốt.

Khi dựng cột cũng như lợp mái, người Lô Lô đều xem ngày giờ và làm lễ cầu an để trong quá trình làm nhà tránh được những bất trắc xảy ra.

Dựng cột, lợp mái xong, cũng là ngày vào nhà mới. Chủ nhà đi mời cả làng, nhất là các cụ ông, cụ bà, những người thông thái về phong tục tập quán đến mừng nhà mới, góp vui và nhờ các cụ chúc mừng lời hay ý đẹp để xin phúc, lộc, thọ... Chờ cả làng đến đông đủ, thầy cúng tuyên bố ngôi nhà đã làm xong. Một người giúp việc đi cùng thầy để địu búa, bào, đục, dao, một gói cơm, một chai rượu, một gói thịt đến từng cây cột nhà gõ rồi khấn vái cho từng cây:

Ngày xưa ông cha ta

Dùng cây mua làm cột

Dùng lá mua che mái.

Cây này là cây gì

Cây này sẽ se phiu(1)

Se phiu thật là chắc

Cây này là se đăng (2)

Se đăng chẳng hề nứt

Cây này gọi se ngò(3)

Se ngò thọ trăm tuổi

Cây Tấy này ở đâu(4)

Làm xà nhờ cây Tấy

Cây Tri mọi đỉnh núi(5)

Lõi cây cứng hơn sừng

Cột này là cây ngà(6)

Gió bão không lay nổi.

Hỡi tất cả các cây

Về cùng ăn cùng uống

Cùng sống với ông chủ

Vững như đá như núi

Không sợ bão, sợ gió

Không sợ nắng, sợ mưa.

Gọi xong vía các cây, thầy cúng gọi chủ nhà đến để thầy giao nhà cho chủ và ca bài về sự tích ngôi nhà xưa:

Ngôi nhà xưa lâu rồi

Từ thuở có trời đất

Và có con người sinh ra

Cột nhà cắm cây mua

Mái nhà che lá mua

Cũng từ ngôi nhà đó

Cây cột to dần ra

Mái nhà rộng dần ra

Càng ngày cây càng tốt

Càng ngày mái càng rộng

Chín, mười đời sống đó

Gió bão không lay nổi

Ngôi nhà ở đâu to

Không to bằng nhà này

Ngôi nhà gọi là chắc

Gỗ cứng dồn về đây

Nhà ở chín vùng đất

Nhà ở mười phương trời

Không đâu bằng nhà đây

Chống trời có mái nhà

Đạp đất có chân cột

Nhà nào chắc bao nhiêu

Không bằng ngôi nhà này.

Lễ mừng nhà mới của người Lô Lô diễn ra đơn giản nhưng vui, đàn bà gói cơm nếp hay đấu gạo; còn đàn ông địu chum rượu đến để mừng gia chủ. Riêng ông cậu gia chủ có một mâm kèn, con lợn và một chum rượu. Rượu để uống, mâm kèn thổi cho vui, con lợn để nuôi đến lớn, nếu có việc phải mổ thật thì xin phép cậu và để phần cậu một đùi.

Cả làng ăn, uống rồi hát mừng gia chủ với những lời ca chân tình, chúc cho nhau sống hạnh phúc trong ngôi nhà mới và làm nghĩa vụ với xã hội, với đồng tộc:

Người già ngồi mâm trên

Người trẻ ngồi mâm dưới

Người trẻ uống trông lên

Người già ăn trông xuống

Hôm nay là ngày đẹp

Đêm nay là đêm tốt

Mới được ngồi ở đây

Mỗi đời vui một vẻ

Đời trước tiếp đời sau

Đều lo tới ngôi nhà.

Không dễ gì làm người

Không nhà người ta chê

Không cửa người ta cười

Đêm nay như giấc mơ

Nhà vàng hay nhà bạc

Sáng hết cả góc trời

Không thấy gió đi qua

Không nghe mưa rơi xuống

Chín đời, mười đời ở...

Đêm mừng nhà mới cũng có nhiều trò chơi như "phát sọi"(7), thổi kèn, vật tay và hát dân ca cả đêm...

Mừng nhà mới của người Lô Lô ở Hà Giang vẫn còn mang tính truyền thống của đồng tộc. Cả làng giúp sức để dựng nhà, giúp của để góp vui và động viên nhau bằng lời ca tiếng hát. Đó là biểu hiện của tinh thần tương thân tương ái giúp đỡ lẫn nhau, đồng thời là sợi dây liên kết ràng buộc của đồng tộc mang tính truyền thống bền vững. Đó là một tập quán tốt đẹp của dân tộc Lô Lô ở Hà Giang.

Hoàng Thị Khuyên (sưu tầm)