Hát then là loại hình văn hóa dân gian
mang nhiều ý nghĩa đặc sắc vùng miền, là món ăn tinh thần quan trọng trong đời
của đồng bào Tày Xứ Lạng. Hát then cổ, ngoài việc tay đánh đàn tính, miệng hát,
chân xóc nhạc thì quần áo của người làm then, đặc biệt là chiếc mũ đã tạo
nên một hình tượng độc đáo, khẳng định thêm sức lan tỏa, uy tín của người làm
then trong cộng đồng.
Mũ then với nhiều tên gọi khác nhau tùy từng vùng có chỗ gọi
Mù Sluông, nơi là Mù Tưởng, Mù Then, Mù Pựt ... các cách gọi này liên quan đến
việc người làm then dùng chiếc mũ nhiều nhất vào dịp nào, vai trò quan trọng của
nó trong việc tiến hành các nghi thức thờ cúng ra sao. Với tên gọi Mù sluông
thì vai trò của người làm then lúc này đang nhập vai người phu đò; Mù Tưởng là
đóng vai trò một vị tướng nào đó trong tín ngưỡng dân gian; Mù Pựt là mũ của
con then có tín ngưỡng thờ Phật. Cái tên Mù Then là cách gọi thông thường có ý
nghĩa chung nhất rằng đó là mũ của người làm then.
Để làm được một chiếc mũ then ưng ý người ta làm phải chọn
rất nhiều thứ vải, chỉ màu và các loại phụ kiện kèm theo. Chiếc mũ then ở Lạng
Sơn được mô tả với hình dáng như hai mái nhà úp (tiếng Tày gọi là “ăn đình”) đội
lên đầu; đỉnh mái có 3 góc; góc giữa thường phải cao hơn góc hai bên hình tam
giác nhọn hoặc hai lưỡi đao đối xứng hoặc hình tròn bán nguyệt; đằng sau là các
dây vải màu sặc sỡ đẹp mắt.
Trên hai mặt của mũ then (“ăn đình”) người ta trang trí các
kiểu hoa văn họa tiết tùy theo độ khéo tay của người làm và yêu cầu của từng
dòng then. Ở Lạng Sơn có hai kiểu mũ then chính là mũ sáp và mũ thêu. Để làm loại
mũ sáp người ta ghép nhiều miếng vải màu với nhau với những họa tiết hoa
văn trong đó không thể kể đến là hình tượng bông hoa sen (biểu tượng của phật
giáo), sau đó dùng những thanh tre vót nhỏ như que tăm, quấn chỉ màu xung quanh
rồi ép sát viền vào các họa tiết ấy. Nhìn bề ngoài chiếc mũ sáp có vẻ hơi cứng
nhắc, đơn gian, không cầu kỳ nhưng nó lại tạo nên sự uy nghiêm, linh thiêng vốn
có của nó.
Còn mũ kiểu thêu, với lợi thế của những đường kim, mũi chỉ,
người ta sẽ trổ tài lên trên nền chính ấy những đường nét uyển chuyển, mềm mại
đẹp mắt như hình tượng long vân, phượng múa, tứ quý... và đặc biệt là hình phật
ngự đài sen. Mô tả hình ảnh một chiếc mũ kiểu thêu của bà then Hoàng Thị Hảo ở
thôn Bản Van, xã Nam La, huyện Văn Lãng được giữ lại cho dòng họ khi bà qua đời,
có thể thấy rõ nét những ẩn ý của chiếc Mù Pựt (mũ thờ phật). Chính tâm miêu tả
không gian thờ tự là hình cái đình mái cong, chia làm 4 gian chính; ở giữa thờ
Đường Tam Tạng thành phật đang ngự đài sen đội mũ tam đỉnh, vai thêu đôi hạc chầu,
tay chắp hình chữ vương uy nghi; các gian bên cạnh có trang trí hoa lá; trước mặt
phật là hình một chiếc giếng có hình cá chép (biểu tượng của sự trường thọ, hóa
kiếp) đang thế bơi lội. Xung quanh khu vực đình thờ trang trí hai lọ hoa mọc
lên hai cây đại (biểu thị cho sự trường tồn vĩnh cửu); trên mái đình là hình tượng
đôi chim phượng hoàng sải cánh bay chầu bông hoa mẫu đơn lộng lẫy; dưới đáy mũ
là hình 8 vị tiên (bát tiên) đang ca múa đàn hát say sưa. Ngoài các hình trang
trí chính, người xưa còn thêu dệt thêm hình ảnh bướm bay lượn, cánh hoa đua nở,
vân mây, sóng nước...
Ở mặt sau của mũ then ngoài chiếc đình chính còn có rất nhiều
tua vải được kết nối từ rất nhiều mảnh ghép sặc sỡ với đủ ngũ sắc với các gam
màu chính xanh, đỏ, tím, vàng, trắng. Đây cũng là cơ sở để phân biệt được cấp bậc
của người làm then. Mới làm người ta chỉ được cấp 5 dây, sau tăng dần lên cứ mỗi
lần 2 dây là 7, 9, 11, 13 và 15; người ta quan niệm ai làm then có chiếc mũ từ
đủ 13 đến 15 dây là những người có rất nhiều kinh nghiệm, có uy tín rất lớn
trong cộng đồng.
Họa tiết hoa văn trên các tua vải của chiếc mũ then với rất
nhiều hình tượng độc đáo trong đó quy tụ những ý nghĩa linh thiêng trong tâm thức
dân gian của người Tày Lạng Sơn, đó là tứ linh (long, lân, quy, phượng); tứ quý
(tùng, cúc, trúc, mai); phật ngồi thuyết pháp; tiên đánh đàn; quân binh phi ngựa
...
Có thể nói, then là một kho tàng văn hóa dân gian đồ sộ, ẩn
chứa trong đó nhiều giá trị văn hóa tiêu biểu cho các vùng miền. Trang phục
then, đặc trưng là chiếc mũ then thực sự là một biểu tượng văn hóa khi mà tìm
hiểu, khám phá về nó khiến cho người chiêm ngưỡng phải suy ngẫm. Tất cả những
đường nét, hoa văn, màu sắc kết tinh trong cái khéo léo, cái tài hoa ấy là cả một
kho tàng tri thức dân gian, mang nhiều ý nghĩa sâu sắc về nhân sinh quan, thế
giới quan của người xưa. Việc tìm hiểu về chiếc mũ then cổ của người Tày ở Lạng
Sơn nhằm truyền tải những giá trị văn hóa đặc sắc trong văn hóa Then đến
người thưởng thức, thấy được những giá trị tiêu biểu của Then đang hiện hữu
trong cộng đồng người Tày ở Lạng Sơn cần được gìn giữ, bảo tồn cho đến tận mai
sau.
Hoàng Việt Bình
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét